Russen en vreemdelingen
«Никогда не разговаривайте с неизвестными» of «Praat nooit tegen vreemdelingen» luidt de titel van het eerste hoofdstuk. Vreemdelingen wekten in de Sovjetunie zowel nieuwsgierigheid als achterdocht op. Omdat ze zowel de schone schijn en de glamour van het buitenland vertegenwoordigden, maar ook een risico op spionage.
Eén van de gevolgen van Stalin's beslissing om het socialisme maar in één land uit te bouwen was dat de Sovjetunie steeds meer geïsoleerd geraakte in de wereld. Veel landen stonden inderdaad vijandig tegen de Sovjetunie en de ideologie verklaarde die situatie als een «kapitalistische omsingeling» - elk ander land, elke vreemdeling was een potentiële vijand. De Russen mochten niet naar het buitenland reizen, en erg weinig buitenlanders kregen de toelating om de Sovjetunie te bezoeken. En zij die het mochten werden zorgvuldig in de gaten gehouden.
Buitenlanders hadden speciale documenten nodig en zijn moesten zich laten registreren op de plaats waar zij verbleven. In sommige gebieden mochten ze zelfs niet komen. Wanneer iemand bijvoorbeeld een visum en een verblijfsvergunning had voor Moskou mocht hij, zonder toelating van de autoriteiten, zich niet verder begeven ddan 20 km buiten het stadscentrum. Een speciale tak van de NKVD was belast met het observeren van buitenlanders in Rusland.
Er waren ook speciale hotels voor buitenlandse bezoekers. De bekendste daarvan waren wellicht het Metropol in Moskou en het Astoria in Leningrad, die allebei vermeld worden in De meester en Margarita. Voor de gewone Russische burger waren deze hotels even ontoegankelijk als het buitenland. Zonder de nodige documenten konden zij er niet in.
Hotel Metropol in Moskou
Een buitenlander wordt in het Russisch tegenwoordig meestal aangeduid met het woord иностранец [inostranjets], maar vroeger werd het woord немец [nemets] gebruikt. Dat laatste had echter een dubbele betekenis, het betekende, naast buitenlander, ook Duitser. Wanneer Ivan in het eerste hoofdstuk van De meester en Margarita aan Woland vraagt «Вы немец?», dan kan dat dus «bent u Duitser?» betekenen, maar net zo goed «bent u vreemdeling?». Немец [nemets] zou afgeleid zijn van het werkwoord неметь [nemet], dat verstommen betekent. Een nemets is dan een «stomme», in de zin van iemand die geen Russisch spreekt.
De officiële houding tegenover vreemdelingen is sterk veranderd sinds het uiteenvallen van de USSR in 1991. Bezoekers uit de Europese Unie hebben nog altijd een visum nodig om Rusland binnen te komen - en ze moeten dat laten registreren binnen de drie dagen na hun aankomst - maar het is gemakkelijk te verkrijgen en de procedure om het land binnen te komen op de luchthaven van Sheremetjevo verloopt zelfs sneller dan deze bij je terugkomst in de luchthaven van Brussel.
Maar ook nu nog weten Russen vaak nog niet goed hoe ze op vreemdelingen moeten reageren. Zelfs in de miljoenenstad Moskou zijn er nog ontzettend veel mensen die alleen Russisch spreken en wanneer ze aangesproken worden door een buitenlander, zelfs als die gewoon om de weg vraagt, zich zonder één woord te zeggen afwenden en weglopen. Voor Belgen lijkt dat een vreemde reactie. In onze steden is het immers niet uitzonderlijk dat iemand je in een andere taal de weg vraagt en wanneer je een uurtje rijdt in om het even welke richting ben je in het buitenland. Vanuit Moskou echter moet je duizenden kilometer afleggen om mensen te ontmoeten die geen Russisch spreken, en de meeste Russen zijn nog nooit buiten Rusland, of tenminste buiten de vroegere Sovjetunie, geweest. In Rusland zal je ook zelden mensen met een zwarte huidskleur aantreffen. Wanneer een Moskoviet over een «zwarte» spreekt heeft hij het trouwens niet over iemand met een zwarte huidskleur, maar doelt hij op iemand met «zwart haar», iemand uit de Kaukasus dus.
De volgende propagandaposter uit 1940 waarschuwt de Sovjet burger tegen het praten met buitenlanders: «Wees waakzaam in deze dagen. De muren luisteren. Gebabbel en roddels leiden tot verraad. Niet praten!»
Niet praten!