De schijnprocessen in de Russische Federatie
De massale executies behoren wel tot het verleden, maar sinds het eerste aantreden van Vladimir Poetin (°1952) als president in 2000, kent de Russische Federatie toch opnieuw het verschijnsel van de schijnprocessen. Vóór hij president werd, had Poetin carrière gemaakt bij de geheime politie van de Sovjet-Unie. Van 1985 tot 1990 was hij in Dresden, in de toenmalige DDR, als KGB officier verantwoordelijk voor het verhoor en de internering van dissidenten en van «westerse spionnen die de Sovjet-Unie wilden binnendringen». Vlak vóór hij in 1999 minister werd in de regering van Boris Nikolajevitsj Jeltsin (1931-2007), stond hij aan het hoofd van de Федеральная служба безопасности Российской Федерации (ФСБ) [Federalnaja sloezjba bezopasnosti Rossiskoj Federatsii] (FSB) of Federale Veiligheidsdienst van de Russische Federatie, de opvolger van de KGB
KGB officier Vladimir Poetin
Als president toonde Poetin dat hij de technieken van de oude KGB nog goed onder de knie had. Dat toonde hij een eerste keer met de processen tegen Michail Borisovitsj Chodorkovski (°1963) en Platon Leonidovitsj Lebedev (°1956), de gewezen eigenaars van het oliebedrijf Yukos.
Michail Chodorkovski en Platon Lebedev
Als president toonde Poetin dat hij de technieken van de oude KGB nog goed onder de knie had. Het opmerkelijkste voorbeeld zijn wellicht de processen tegen Michail Chodorkovski (°1963) en Platon Lebedev (°1956), de gewezen eigenaars van het oliebedrijf Yukos. Chodorkovski had zich niet alleen laten opmerken door zijn kritiek op de corruptie in het Russische staatsbestel, maar ook door zijn inzet voor meer openheid met zijn beweging Открытая Россия [Otkrytaja Rossija] of Open Rusland, en zijn steun aan oppositiepartijen.
Michail Chodorkovski
In februari 2003, tijdens een op de televisie uitgezonden bijeenkomst in het Kremlin, had Chodorkovski Poetin publiekelijk aangesproken over corruptie. Hij had gezegd dat belangrijke overheidsfunctionarissen miljoenen aan steekpenningen incasseerden en liet een PowerPoint-presentatie zien met gegevens van de kosten van corruptie op de Russische economie. In oktober 2003 werden Chodorkovski en Lebedev gearresteerd op verdenking van belastingontduiking, fraude en verduistering. Yukos werd zo goed als ontmanteld, waarbij de meest winstgevende onderdelen te beurt vielen aan Rosneft, een oliebedrijf dat geleid wordt door Igor Ivanovitsj Setsjin (°1960). Setsjin is een voormalig KGB-spion en één van de meest conservatieve adviseurs van Vladimir Poetin. Hij was vice-premier in het kabinet van Poetin en leider van het Комманда Силовиков [Kommanda Silovikov] of De Mannen van de Macht, een lobby van voormalige KGB-agenten - en dus vrienden van Poetin - in het Kremlin.
Platon Lebedev
In een poging om de aandacht van het proces af te leiden, werd het gevoerd in de minder beduidende rechtbank van het Mesjtsjanskij district in Moskou. Achter de schermen speelden echter het Kremlin en het Moskouse Eerste Gerechtshof, de hoogste rechterlijke instantie van de stad Moskou, een sturende rol. Op 31 mei 2005 werden Chodorkovski en Lebedev veroordeeld wegens belastingontduiking en fraude tot 9 jaar gevangenisstraf. Op 22 september 2005 werd in een zitting van slechts één dag het vonnis in hoger beroep bevestigd waarbij de opgelegde straf tot 8 jaar werd verlaagd.
Omdat Chodorkovski en Lebedev dreigden voorwaardelijk vrij te komen nog vóór de presidentsverkiezingen van 2012, en dus mogelijk het heraantreden van Poetin als president konden verstoren, doken nieuwe «strafbare feiten» op, en werd een tweede proces tegen hen op touw gezet, waarbij ze onder meer beschuldigd werden van de diefstal van 350 miljoen ton olie. Naast het feit dat dit fysiek haast onmogelijk is, bleek ook dat rechter Viktor Nikolajevitsj Danilkin (°1957) regelmatig tijdens de processen werd bijgestuurd door het Kremlin. Danilkin had moeite met de soms absurde beschuldigingen en moest dus regelmatig «bijgepraat» worden.
Rechter Viktor Danilkin leest het verdict
Natalja Vasiljeva, een assistente van rechter Danilkin, getuigde op 14 februari 2011 dat de rechter zijn vonnis had voorbereid om het voor te lezen op 16 december 2010. Op 15 december echter werd de uitspraak om onduidelijke redenen verdaagd naar 27 december. Op 16 december werd duidelijk waarom: Poetin hield die dag een geruchtmakende toespraak waarin hij zei dat Chodorkovski een dief was en dus in de gevangenis thuishoorde. Vasiljeva getuigde dat het oorspronkelijke vonnis van Danilkin gewijzigd werd en dat de rechter het nieuwe vonnis tegen zijn wil had voorgelezen. Als gevolg van dat aangepaste vonnis konden Chodorkovski en Lebedev niet vóór augustus 2014 vrijkomen.
In 2011 vroeg de toenmalige Russische president Dmitri Anatoljevitsj Medvedev aan de Kremlin Raad voor Mensenrechten om de zaak Chodorkovski nader te onderzoeken. De Raad kwam tot de conclusie dat Chodorkovski en Lebedev onschuldig waren. Het leidde niet tot een vrijlating, integendeel: de negen leden van de Raad werden beschuldigd van omkoping. Vijf van hen werden het voorwerp van ondervragingen en vervolgingen. Sommigen verloren hun baan of moesten naar het buitenland uitwijken. Bovendien werd een derde rechtzaak tegen Chodorkovski en Lebedev voorbereid.
In de aanloop naar de Olympische Winterspelen van 2014 in Sotsji, een project waar Poetin wou schitteren voor het oog van de wereld, hadden heel wat wereldleiders aangekondigd dat ze niet aanwezig zouden zijn. Echte redenen werden niet opgegeven, maar het was duidelijk dat de wijze waarop de mensenrechten werden geschonden in Rusland aan de basis lag. Vooral de arrestatie van 30 Greenpeace activisten enkele maanden eerder, de zaak Chodorkovski en de Russische anti-homowet waren een doorn in het oog. Op 17 december 2013 had de Amerikaanse president Barack Obama gezegd dat hij zelf niet zou komen. In de delegatie die hem zou vertegenwoordigen benoemde hij twee notoire homo's: tennislegende Billie Jean King (°1943) en hockeyspeler Caitlin Cahow (°1985). Volgens de Amerikaans-Russische journaliste Masha Gessen doemde voor Poetin het spookbeeld op om zich bij de opening van zijn persoonlijk prestigeproject omringd te zien met «alleen de Oekraïense president en twee Amerikaanse homo's». Hoedanook, op 19 december 2013 kondigde Poetin onverwacht aan dat Michail Chodorkovski gratie kon krijgen, wat de dag nadien ook meteen gebeurde: op 20 december 2013 landde Chodorkovski als een vrij man in Berlijn. Volgens Poetin kan hij ongehinderd terug naar Rusland komen, maar of dat ooit zal gebeuren is twijfelachtig, want de onderzoeken in de mogelijke derde rechtzaak werden niet stopgezet.
Op 28 juli 2014 werd Rusland door het Permanent Hof van Arbitrage in Den Haag veroordeeld voor de wijze waarop Michail Chodorkovski en Yukos werden behandeld. Naast het feit dat Rusland veroordeeld werd tot een zeer zware schadevergoeding van 50 miljard dollar, was het Hof ook zeer hard in zijn motivatie. De ontmanteling van Yukos was politiek gemotiveerd, met als doel het bedrijf het faillissement in te duwen, zijn activa aan te slaan en toe te wijzen aan staatsbedrijven en de CEO van het bedrijf, Michail Chodorovskij, politiek monddood te maken.
Het gaat om de grootste schadevergoeding ooit toegekend door het Hof in Den Haag: ze is 20 keer groter dan de op een na grootste en houdt niet eens rekening met klachten van minderheidsaandeelhouders van wie de dossiers nog moeten worden onderzocht.
De gevolgen voor Rusland zijn enorm: de som bedraagt 11 % van ‘s lands nationale valutareserves en 10 % van het overheidsbudget. Ook zullen er gevolgen zijn voor Rosneft, de energiereus die de meeste van Yukos’ activa in handen kreeg, en die sinds kort BP als minderheidsaandeelhouder heeft. De Russen moesten tegen 2 januari 2015 met geld over de brug komen, daarna begonnen verwijlintresten te lopen. Hoewel Rusland het vonnis niet kan aanvechten zal het «alle middelen aanwenden om het ongedaan te maken». Bij niet-betaling kunnen volgens de conventie op arbitrage uit 1958 Russische activa in 150 landen worden aangeslagen om het vonnis uit te voeren.
In de entourage van Poetin maakt men zich allerminst zorgen. Een van de mensen uit diens inner circle zei tegen de Financial Times dat het vonnis in het licht van de geopolitieke problemen met Oekraïne onbelangrijk was: «Er komt een oorlog in Europa. Denkt u nu echt dat dit van enig belang is?»
Op 20 september 2014 herlanceerde Michail Chodorkovski de beweging Open Rusland tijdens een online conferentie. De organisatie wil burgers samenbrengen die zowel in als buiten Rusland wonen, die de Europese waarden delen van een sterke, dynamische en toekomstgerichte staat gebaseerd op de principes van de democratie en van de rechtsstaat.
In 2008 onderhield Michail Chodorkovski vanuit zijn cel een correspondentie met de beroemde Russische schrijver Ljoedmila Oelitskaja. In openhartige en onthullende brieven besprak Chodorkovski zijn leven in de gevangenis, waar hij zijn kracht haalde, en hoe zijn leven was als een oligarch. Uw webmaster vertaalde hun brieven in het Engels, Frans en Nederlands. U kan ze lezen via de link hieronder.
Ljoedmila Oelitskaja en Michail Chodorkovski
Aleksej Navalny
Een andere tegenstander van Vladimir Poetin, de bekende blogger Aleksej Anatoljevitsj Navalny, werd even vakkundig geëlimineerd. Navalny, die in 2009 nog door de Russische zakenkrant Vedomosti werd uitgeroepen tot Persoon van het Jaar, werd bekend door zijn blogs en door enkele initiatieven van burgerlijke emancipatie. Eén van zijn strategiën bestond er bijvoorbeeld in om minderheidsaandeelhouder te worden in verschillende grote Russische staatsbedrijven. Als aandeelhouder hoopte hij financiële informatie te krijgen die hem kon toelaten om de financiële activa en de financiële structuur van deze bedrijven transparanter te maken. Navalny werd meerdere keren opgepakt en tot enkele weken celstraf veroordeeld voor het deelnemen aan manifestaties.
Aleksej Anatoljevitsj Navalny
Op 10 juli 2013, toen hij zich was gaan registreren als kandidaat voor het burgemeesterschap van de stad Moskou, werd hij onder de ogen van een massa toeschouwers en de media aangehouden. Op 17 juli werd zijn kandidatuur formeel aanvaard. De dag nadien echter, op 18 juli 2013 werd hij op een proces in de stad Krilov veroordeeld tot 5 jaar strafkamp. De aanklacht was zo mogelijk nog absuder dan in het geval van Chodorkovski en Lebedev. Volgens de rechter had Navalny, toen hij in 2009 adviseur was van Nikita Belych, de gouverneur van de oblast Kirov, 10.000 kubieke meter hout van het staatsbedrijf KirovLes ver onder de waarde hebben laten verkopen, en zou hij daarmee 400.000 euro achterover gedrukt hebben. Het verdict van de rechter kwam woord voor woord overeen met de beschuldiging van de openbare aanklager, behalve wat de straf betreft: de aanklager had zes jaar cel strafkamp geëist.
De avond van de uitspraak verzamelden duizenden mensen in de straten van Moskou en andere grote steden, ondanks het formele verbod op demonstraties. Deze samenkomsten, en wellicht ook internationale druk, zorgde ervoor dat de dag nadien er verrassend nieuws uit de lucht viel: op initiatief van de openbare aanklager werd Navalny vrijgelaten op borgtocht. Hij is weer vrij tot zijn proces in beroep behandeld wordt.
Er wordt evenwel gesuggereerd dat de Russische overheid hem hiermee een laatste kans wil geven om Rusland te ontvluchten. Journalist en mensenrechtenactivist Alexandr Podrabinek, mede-ondertekenaar van de Verklaring van Praag, suggereerde op de website van het Institute of Modern Russia dat de autoriteiten het moment gemist hebben dat Navalny kon worden gedood zonder al te veel publiciteit. Het Kremlin zou hem willen zien emigreren indien hij daarna niet meer terug kon keren naar Rusland. Ze zouden dus willen dat hij probeert te ontsnappen aan de rechtbank en dat hij ergens politiek asiel aanvraagt, want dan kan hij niet ongestraft naar Rusland terugkeren.
In februari 2014 werden Aleksej Navalny en zijn broer Oleg vervolgd voor het verduisteren en witwassen van geld na een klacht van Bruno Leproux, algemeen directeur van het Russische dochterbedrijf van het Franse merk van cosmetica en schoonheidsproducten Yves Rocher. De aanklagers beweerden dat ze meer dan 26,7 miljoen roebel of 540.000 dollar hadden verduisterd of van de Russische dochteronderneming Yves Rocher Vostok tussen 2008 en 2012. Ondanks het feit dat Yves Rocher Frankrijk ontkende dat ere verliezen werden geleden, werd Navalny onder huisarrest geplaatst op 28 februari 2014, en werd hem verboden te communiceren met anderen dan zijn familie, nadat hij de hem opgelegde reisbeperkingen zou hebben overtreden.
Oleg Anatoljevitsj Navalny
Daarna volgden twee verrassende gebeurtenissen. Oorspronkelijk was gepland dat het vonnis zou worden uitgesproken op 15 januari 2015. Sympathisanten hadden voor die dag demonstraties voorzien in heel wat steden. Niet alleen in Rusland, overigens. In veel steden in Europa en de Verenigde Staten hadden supporters van Navalny activiteiten gepland vóór de deuren van winkels en kantoren van Yves Rocher. Maar dan, op 29 december 2014, kondigde de rechter plots aan dat ze het vonnis de volgende dag reeds zou uitspreken, op 30 december 2014. De tweede verrassing was dat Aleksej Navalny slechts een voorwaardelijke straf kreeg van 3,5 jaar, terwijl zijn broer Oleg werd veroordeeld tot 3,5 jaar effectieve celstraf en meteen na het vonnis werd gearresteerd. Het lijkt erop dat, door Aleksej's broer harder te straffen, de Russische autoriteiten een extra psychologische druk op de familie Navalny willen zetten om ze te doen zwijgen.
Maar Navalny zweeg niet, en hij werd nog verder lastig gevallen. In 2018 werd hij deels blind aan een oog nadat een chemische stof in zijn gezicht gegooid was, In juli 2019 werd hij, terwijl hij in de gevangenis zat na een veroordeling voor het aanzetten tot protest, in een ziekenhuis in Moskou opgenomen tengevolge van een vergiftiging.
Op 20 augustus 2020 moest Navalny, per vliegtuig onderweg van Tomsk naar Moskou, opnieuw op de afdeling intensieve zorg van een ziekenhuis in Omsk worden opgenomen. Het incident veroorzaakte internationale commotie en riep vragen op van regeringsleiders als de Duitse kanselier Angela Merkel en de Franse president Emmanuel Macron. Nadat het ziekenhuis in Omsk aanvankelijk geen vergiftigingsverschijnselen had opgemerkt en weigerde om hem voor verdere behandeling naar Duitsland te laten vertrekken, werd hij op 22 augustus naar Berlijn overgebracht. Daar ontdekten de dokters at hij vergiftigd was met novitsjok, een zenuwgif dat indertijd nog door de Sovjet-Unie was ontwikkeld. Het zou veel sterker zijn dat andere zenuwgiffen zoals sarin en zou moeilijker bestreden kunnen worden met atropine. Het is een erg dodelijk wapen dat zeker niet overal te krijgen is en dat brengt de verdenking wel heel erg naar de Russische overheid.
Op 17 januari 2021 keerde Navalny terug naar Rusland en werd bij zijn aankomst meteen gearresteerd. Als reden werd opgevoerd dat hij de voorwaarden van zijn voorwaardelijke veroordeling in de zaak van Yves Rocher zou geschonden hebben. Hij werd tot twee jaar en acht maanden cel veroordeeld.
Twee dagen later publiceerde de Anti-Corruptie Organisatie van Navalny een rapport over een landgoed dat Vladimir Poetin voor zichzelf laat bouwen in de buurt van Gelendzjik aan de Zwarte Zee. Het domein is 39 keer zo groot als Monaco en de bouw ervan kost méér dan 1,5 miljard dollar. Zijn video toonde luchtbeelden van het landgoed via een drone en een gedetailleerde plattegrond van het paleis. Eén van de vragen die Navalny zich stelt is hoe Poetin zich zo'n paleis kan permitteren met een jaarloon van 8,885,886 roebel of 74.641 euro per jaar.
Op 29 juni 2021 werd de hele organisatie rond de activiteiten van Navalny als extremistisch geklasseerd en ontbonden.
In februari 2022 werd Alexei Navalny geconfronteerd met nog eens 10 tot 15 jaar gevangenisstraf in een nieuw proces wegens fraude en minachting van de rechtbank. De aanklacht beweert dat hij 4,7 miljoen dollar aan donaties van zijn politieke organisaties heeft gestolen. Hij werd berecht in een geïmproviseerde rechtszaal in de strafkolonie IK-2 waar hij gevangen zat. Op 21 februari echter weigerde Fjodor Gorozjanko, een voormalig teamlid van Navalny, om tegen hem te getuigen. Hij zei dat hij niet geloofde dat Navalny misdaden had begaan. Drie dagen later veroordeelde Navalny tijdens zijn proces de Russische invasie van Oekraïne en vroeg de rechtbank om zijn verklaring op te nemen in het procesprotocol. Op 22 maart 2022 sprak rechter Margarita Nikolajevna Kotova een straf uit vah 9 jaar. Vier dagen eerder was ze gepromoveerd, maar ze kon de nieuwe baan pas krijgen na de veroordeling van Navalny.
Kom terug, Michail Boelgakov
De gebeurtenissen rond Gavalny riepen niet alleen in Rusland, maar ook wereldwijd reacties op. Op 20 juli 2013 ontlokten ze aan Denis MacShane, de voormalige minister van Europese Zaken van het Verenigd Koninkrijk, zelfs de uitspraak: “Where are you Mikhail Bulgakov when we need you?”
Kirill Serebrennikov
Op 22 augustus 2017 werd Kirill Semjonovitsj Serebrennikov (°1969), één van de bekendste Russische film- en theaterregisseurs gearresteerd.
Serebrennikov is de directeur van het Gogol Centrum, een progressief experimenteel theater dat populair is bij liberale Moskovieten. Het staat bekend om hedendaagse producties die vaak direct verband houden met politieke of seksuele thema's die in Moskou zelden op het podium worden getoond.
De aanklacht gaat echter niet over de politieke of morele standpunten van Serebrennikov maar - u kon het al raden - over verduistering. Het zou meer bepaald gaan om een bedrag van 68 miljoen roebel, ongeveer 975.000 euro of 1,15 miljoen dollar. Serebrennikov zou onder meer de subsidie van 2,3 miljoen roebel (32.999 euro of 39.359 dollar), die hij van 2011 tot 2014 ontvangen had voor de productie van A Midsummer Night’s Dream van William Shakespeare door zijn gezelschap Studio Zeven, in eigen zak gestoken hebben. Het Openbaar Ministerie zei dat het stuk zelfs nooit opgevoerd werd. Een absurde uitspraak, want sinds de première in 2012 kregen de opvoeringen in Rusland en in het buitenland, onder meer in het Théâtre National de Chaillot in Parijs en in het Théâtre des Martyrs in Brussel, ruime aandacht in de pers - zowel pro als contra -, en het stuk werd zelfs genomineerd voor theaterprijzen. De reactie van rechter Tatjana Vasjoetsjenko van de Rechtbank van Presnenski in Moskou op deze vaststelling was verbazend laconiek: «Een gepubliceerd artikel bewijst niet dat het evenement ook heeft plaatsgevonden».
Serebrennikov had reeds een moeilijk jaar 2017 gehad. In mei werd hij gehoord «als getuige in een fraudezaak», na de arrestatie van producent Alexej Malobrodski en hoofdboekhoudster Nina Masljajeva, gewezen medewerkers van Studio Zeven. Masljajeva zou tijdens de ondervragingen «bewijzen voor de betrokkenheid van Serebrennikov» hebben aangeleverd.
Nadien werden de opvoeringen van een ballet over de beroemde danser Rudolf Noerejev (1938-1993), die in juli hadden moeten plaatsvinden in het Bolsjoi Theater, drie dagen vóór de geplande première afgelast. Volgens directeur Vladimir Oerin was de uitvoering «nog niet klaar», maar insiders vertelden dat hij onder druk was gezet om het ballet te schrappen omdat de homoseksuele relaties van Noerejev openlijk aan bod kwamen in de productie.
De rechter besliste om Serebrennikov onder huisarrest te plaatsen tot 19 oktober 2017. Bij een mogelijk proces riskeert hij een gevangenisstraf van 10 jaar.
De arrestatie van Kirill Serebrennikov
Sommigen mogen geld verduisteren
Op 29 maart 2001 om 22.00 uur werden bij de douanepost Bietingen in de buurt van Gottmadingen, Duitsland, een man en een vrouw aangehouden die hadden geprobeerd om te voet de grens met Zwitserland over te steken. Zij droegen een handtas en een aktentas met computers disks en documenten. De vrouw heette Tamara Roeditsj (°1959), moleculair bioloog, geboren in Moskou in 1959. De man heette Oleg Lototsky (°1962), vriend en zakenpartner van mevrouw Roeditsj, geboren in 1962. Ze zeiden dat ze op zakenreis waren naar Zürich. De douanepost Bietingen ligt echter niet op de normale routes naar Zwitserland, en er komen zelden individuele personen langs .
De documenten die ze bij zich hadden toonden verrichtingen ter waarde van 5 miljard dollar op rekeningnummers van 6 banken, waaronder Crédit Suisse, de Deutsche Bank, ABN AMRO Bank en de Bank of Cyprus. In het verslag dat door de douane werd overgemaakt aan het Centraal Bureau voor de bestrijding van financiële criminaliteit in Baden-Württemberg, staat te lezen dat de gevolmachtigde ondertekenaar Vladimir Poetin was, op dat moment president van de Russische Federatie.
Voor zover wij weten werd Vladimir Poetin niet ondervraagd over dit incident en is hij nog steeds een vrij man.
