Samizdat
Cамиздат [samizdat] is een term die ten tijde van de Sovjetunie gegeven werd aan clandestien gedrukte en uitgegeven literatuur, die vanwege een controversiële of kritische inhoud niet officieel uitgegeven mocht worden. Het Russische woord сам [sam] betekent zelf en издать [izdat] betekent publiceren.
De term samizdat was een parodie op officiële sovjettermen als госиздат [gosizdat] of staatsuitgeverij. De dichter Nikolaj Ivanovitsj Glazkov (1919-1979) zou in de jaren '40 de eerste geweest zijn om deze officiële termen te parodiëren, toen hij het woord самсебяиздат [samsebjaizdat] og door-mijzelf-gepubliceerd plaatste op een door hemzelf uitgetypte en van kaft voorziene dichtbundel.
Nikolaj Ivanovitsj Glazkov
Vladimir Konstantinovitsj Boekovski (°1942) gaf de volgende omschrijving van het begrip: Самиздат: сам сочиняю, сам редактирую, сам цензурирую, сам издаю, сам распространяю, сам и отсиживаю за него» of «Samizdat: ik schrijf zelf, ik redigeer zelf, ik censureer zelf, ik geef zelf uit, ik verspreid zelf en ik zit er zelf een straf voor uit.» Boekovski was één van de eersten om het gebruik van psychiatrische gevangenneming als maatregel tegen politieke gevangenen in de Sovjetunie naar buiten te brengen. Hij verbleef zelf 12 jaar in gevangenissen, in werkkampen en in zogenaamde psichoesjkas. De naam психушка [psichoesjka] werd gebruikt voor een psychiatrische instelling met behandeling onder dwang.
De ongecensureerde uitgaven in samizdat waren meestal, vanwege het gebrek aan professionele apparatuur en het ondergrondse karakter, op amateuristische wijze vervaardigd, bijvoorbeeld door middel van fotokopie, carbonpapier of schrijfmachines, en kenden daardoor ook een beperkte oplage. Verspreiding geschiedde vooral via het informele circuit. Wie een kopie had, maakte vaak weer méér kopiën en verdeelde die onder vrienden, die op hun beurt weer kopiën maakten. Het gebruikmaken van kopieer- en schrijfmachines in kantoren was risicovol, omdat deze apparaten door de geheime dienst gecontroleerd werden.
Veel literaire werken die nu wereldvermaard zijn, maar in de Sovjetperiode beschouwd werden als kritisch voor de regering, verschenen eerst in de samizdat. Denk maar aan Dokter Zjivago van Boris Leonidovitsj Pasternak (1890-1960) en Kankerpaviljoen van Aleksandr Isajevitsj Solzjenitsyn (1918-2008). Maar ook andere boeken konden om één of andere reden niet officieel uitgegeven werden en werden dus via de samizdat verspreid, zoals bijvoorbeeld de Russische vertalingen van het werk van John Ronald Reuel Tolkien (1892-1973). Er heerste immers een opvatting dat zijn bestseller In de Ban van de Ring bedoeld was als een metafoor voor de Tweede Wereldoorlog. Daarbij zouden Sauron en Saruman respectievelijk nazi-Duitsland en de Sovjetunie verbeelden. Tolkien zelf heeft iedere parallel tussen zijn verhalen en de werkelijkheid altijd ontkend. Maar in hun strijd tegen het communisme gebruikten Russische intellectuelen wel metaforen in de vertaling van de namen in zijn boeken.
Een aan samizdat verwante term is tamizdat: het in het buitenland uitgeven van controversiële literatuur - там [tam] betekent daar. Dat gebeurde vaak door de manuscripten het land uit te smokkelen. Dokter Zjivago van Boris Pasternak werd op deze manier gedrukt bij uitgeverij Mouton in Den Haag.
Hoe dingen kunnen veranderen werd nog niet zolang geleden bewezen. Op 12 juni 2007 werd aan Aleksandr Solzjenitsyn de Russische Staatsprijs voor Buitengewone Humanitaire Verwezenlijkingen uitgereikt. President Poetin reed persoonlijk naar Solzjenitsyns huis in Trojtse-Likovo even buiten Moskou om de prijs te overhandigen, en prees Solzjenitsyn daarbij voor het feit dat hij «zijn leven had gewijd aan Rusland».