Deviezen en berjozkas
Vreemde valuta
In hoofdstuk 9 van De meester en Margarita wordt Nikanor Ivanovitsj Bosoj, de voorzitter van het bewonerscollectief van het woonblok 302 bis aan de Bolsjaja Sadovaja gearresteerd omdat het smeergeld dat hij van Korovjev had aangenomen vreemd geld bleek te zijn. In de jaren '30 waren de twee Sovjetmunten, de roebel en de tsjervonets, geen converteerbare munten meer, en daarom had de overheid voortdurend nood aan vreemde munt om handel te kunnen drijven. De wisselkoersen voor buitenlanders die op bezoek kwamen waren extreem hoog.
U kan méér lezen over de roebel en de tsjervonets door op de pijl hieronder te klikken.
De Sovjetburgers mochten zelf geen vreemde valuta bezitten. Speculeren met vreemde munten was een zware misdaad, daar stonden tot in de jaren '80 zware straffen op. Tot twee keer toe, in 1928-1929 en in 1931-1933, werden er grote campagnes gevoerd, met invallen in privéwoningen, verklikkers, verdachtmakingen en alles wat daarvan het gevolg is, waarbij bij burgers vooral juwelen en sieraden in beslag werden genomen. Deze campaigns werden opgezet door de beruchte geheime politie, de Объединённое государственное политическое управление (ОГПУ) [Obedinjonnoje gosoedarstvennojee polititsjskoje oepravlenje] (OGPOe) of het Verenigd Politiek Staatsdirectoraat.
De verdachte валючыки [valjoetsjiki] of speculanten met vreemde valuta werden gedurende meerdere weken in de cel gestopt tot ze «vrijwillig» afstand deden van hun buitenlandse deviezen en hun waardevolle voorwerpen. De in beslag genomen voorwerpen - juwelen, iconen, Fabergé eieren, porselein en zeldzame manuscripten - werden in het buitenland, vooral in de Verenigde Staten, verkocht. Het regime had immers harde valuta nodig om goederen te importeren voor het welslagen van de Vijfjarenplannen. De Amerikaanse historicus Robert Chadwell Williams (1917-1991) vatte het samen als: «Tractors were needed more than Titians, Fords more than Fabergé». Er werden zeer diverse methoden gebruikt om de bevolking zo ver te krijgen dat ze hun goederen inleverden, zoals het geven van gezouten voedsel en het onthouden van water. Meer sinistere methodes zijn beschreven in het boek Ik spreek voor de Zwijgenden (1935) van professor Vladimir Vjatsjeslavovitsj Tsjernavin (1887–1949), een tijdgenoot van Boelgakov.
U kan Ik spreek voor de Zwijgenden in het Engels downloaden door op de onderstaande pijl te klikken.
Berjozka
In de jaren '30 probeerde het regime ook vreemde valuta te verkrijgen via de Torgsin winkels, waar iedereen met harde valuta en kostbaarheden goederen kon kopen zoals voedsel en kleding die niet verkrijgbaar waren voor Sovjetburgers in normale winkels. Later, in 1964, werd de берёзка (berjozka) of valutawinkel geïntroduceerd.
Een coupon van 50 kopeken
In de normale winkels in de Sovjetunie was vaak een gebrek aan goederen en deze waren dan nog heel sterk geüniformiseerd. Het was ook niet ongewoon om in lange rijen te staan wachten voor het kopen van de meest noodzakelijke dingens.
De berjozkas of valutawinkels bulkten daarentegen van een grote variëteit aan kwaliteitsproducten, meestal uit het buitenland, waarvoor in dollars of met speciale coupons moest betaald worden. Een bekend voorbeeld van zo'n winkel was de Государственный универсальный магазин [Gosoedarstvenni oeniversalni magasin] of Universele Staatswinkel, nu genaamd Главный универсальный магазин [Glavni oeniversalni magasin] of Eerste Universele Winkel op het Rode Plein in Moskou. Zowel de oude als de moderne namen worden afgekort als ГУМ [GUM].
De GUM op het Rode Plein
De berjozkas werden uitgebaat door de overheid en in principe waren ze exclusief bestemd voor buitenlanders, maar gepriviligieerde Russen die aan vreemde valuta of speciale coupons konden komen, kwamen er zich ook bevoorraden. Schrijvers zoals Boelgakov, die af en toe vreemde valuta kregen door de publicatie van hun werk in het buitenland, waren zelfs verplicht om die daar te besteden.
Een paar vreemdelingen shoppen in de GUM
Boelgakov ging regelmatig naar de valutawinkel Torgsin op de hoek van Arbat en Smolenskaja, waar in hoofdstuk 28 Behemoth de boel op stelten zet en de zaak zelfs in de fik steekt.
De Torgsin winkel
Het probleem van de valuta is nog niet verdwenen uit het leven in het huidige Rusland. Het is niet meer zoals in Stalins tijd, maar vreemde valuta blijven een twistpunt. Toen in de jaren '80 de roebel weer converteerbaar werd, stortte de koers ineen met een factor 10. Russen drukken dan ook nu nog vaak de prijs van duurzame goederen, huizen of reizen, uit in Amerikaanse dollars, hoewel alles in roebel moet betaald worden. Het gebruik van de dollar en de gewoonte om de waarde van iets uit te drukken in dollar is een doorn in het oog van de regering Poetin. In mei 2006 werd in de Doema, het Russische parlement, een wetsontwerp ingediend om dit gebruik te verbieden. Toch ken ik nog heel wat Russen die hun loon - of een gedeelte ervan - uitbetaald krijgen in Amerikaanse dollars of in euro's.
Berjozka's in de 21ste eeuw
De scène uit hoofdstuk 27 van De meester en Margarita, met als titel De laatste avonturen van Korovjev en Behemoth, en waarin de twee secondanten van Woland het Moskouse warenhuis Torgsin in rep en roer zetten, werd weer brandend actueel in de zomer van 2022.
Veel bekende merknamen waren moeilijker te vinden in Rusland door de westerse sancties ten gevolge van de Russische inval in Oekraïne. Begin augustus 2022 stroomde het winkelend publiek massaal samen naar de winkels van H&M toen de Zweedse kledingretailer zijn deuren even heropende voor een laatste uitverkoop van zijn inventaris vooraleer het land voorgoed te verlaten.
En dus blies Rusland de praktijk uit het Sovjettijdperk van belastingvrije winkels voor buitenlandse diplomaten nieuw leven in, waardoor ze goederen kunnen kopen die niet langer in Rusland worden geïmporteerd. Het bevel van de regering daarvoor werd uitgevaardigd eind juli 2022. De winkels zouden kunnen openen in Moskou en in Sint-Petersburg kort nadat de wet op 27 augustus van kracht zal worden, en ze zullen betalingen in dollars en euro’s accepteren.
Sergej Smirnov, de hoofdredacteur van het Russische mediamagazine Mediazona zei: «Helemaal terug naar de USSR!» En hij heeft gelijk, want met deze praktijk zitten we opnieuw in het beleid van de berjozka winkels voor de bureaucratische elite, die door Boelgakov in hoofdstuk 27 van De meester en Margarita zwaar werd gehekeld.