Muzikale thema's

Boelgakov geeft in zijn roman verschillende muzikale thema's aan die de actie begeleiden en kleur geven. Vaak beschrijft hij deze thema's alsof hij regieaanwijzingen geeft voor de muzuikale score die de lezer er zich moet bij verbeelden. Soms beperkt hij zich daarbij tot een vaag sfeerbeeld waarin hij het soort muziek of de componist vermeldt, maar soms is hij ook zeer specifiek.

Aida
Giuseppe Verdi

De uitroep «О, боги, боги!» of «O, goden, goden!» komt een tiental keer voor in De meester en Margarita, als een leidmotiv. Boelgakov heeft deze uitroep ontleend aan de opera Aida van Giuseppe Verdi (1831-1901). Hij hield erg veel van deze opera en citeerde hem vaak. Bij het uitpluizen van het libretto van Antonio Ghislanzoni (1824-1893) vond ik inderdaad een tekst die veel gelijkenis vertoont. Het is de laatste strofe van de eerste scène van de eerste acte.

Numi, pietà del mio soffrir!
Speme non v'ha pel mio dolor.
Amor fatal, tremendo amor,
Spezzami il cor, fammi morir!
Numi, pietà del mio soffrir! ecc.

O goden, hebt mededogen met mijn lijden!
Er is geen hoop voor mijn zorgen.
Fatale liefde, verschrikkelijke liefde,
Breekt mijn hart, laat me doodgaan!
O goden, hebt mededogen met mijn lijden! etc.

We maken kennis met Pilatus wanneer hij uitroept: «О боги, боги, за что вы наказываете меня?» of «O goden, o goden, waarom straft gij mij zo?». En nadien komt deze, of een gelijkaardige uitroep, nog negen keer voor in het boek. Boelgakov legt ze als een rode draad nu eens in de mond van dit personage, dan weer van een ander, of van de verteller zelf.

Hier kan u luisteren naar Numi pietà del mio soffrir, in opname van het Metropolitan Opera Orchestra and Chorus in New York.

Faust
Charles Gounod

In hoofdstuk 7 verschijnt Woland voor Stjopa en zegt: «Hier ben ik dan!». Boelgakov heeft deze uitroep ook ooit nog als een titel voor De meester en Margarita weerhouden. Het is wat Mephistopheles, de Duivel, uitroept wanneer hij voor Faust verschijnt in de opera van Charles Gounod (1818-1893): «Me voici!». Volgens Boelgakovs zus Nadezjda had Michail een foto van de bas Lev Michailovitsk Sibirjakov (1869-1942) op zijn bureau staan.

Stripliefhebbers kennen deze opera vast wel van de Juwelenaria - «Ah! je ris de me voir, si belle en ce miroir» of «Ha, ik lach bij 't zien van mijn schoonheid in dees' spiegel», de favoriete aria van de sopraan Bianca Castafiore uit de verhalen van Kuifje.

Jevgeni Onegin
Pjotr Iljitsj Tsjaikovski

In hoofdstuk 4 loopt Ivan achter Woland en zijn troep onder «het helse geloei» van de polonaise uit de opera Jevgeni Onegin van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893). Deze opera is gebaseerd op het gelijknamige verhaal van Aleksandr Sergejevitsj Poesjkin (1799-1837). Het libretto werd geschreven door Modest Iljitsj Tsjaikovskij (1850-1916), de broer van de componist. Boelgakov beschrijft de eerste scène uit de derde acte van deze opera, waarin Onegin prins Gremin ontmoet. Die was getrouwd met Tatjana, waarmee Onegin zelf nog geflirt had.

Hier kan u luisteren naar de Polonaise uit Jevgeni Onegin van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski.

Славное море, священный Байкал
Volksliedje

In de Nederlandse vertaling van De meester en Margarita kan je lezen dat de werknemers van het filiaal van de Commissie van Toneel en Licht Amusement in de Vagankovstraat, wanneer ze een onrustig dagje beleven in hoofdstuk 17, in een soort massahypnose samen beginnen te zingen en die samenzang aanvatten met «Lieve schipper, vaar mij over...» In een voetnoot bekent de vertaler Marko Fondse echter dat het om een wel zéér vrije vertaling gaat: «In het origineel staat een bekend ballingenlied over het Bajkalmeer in Siberië dat ook bij dwangarbeiders in de sovjetperiode geliefd was». Dat ballingenlied is Славное море, священный Байкал [Slavnoje morje, svjasjtsjennij Bajkal] of Glorieuze zee, gewijde Bajkal, dat zeer bekend is in Rusland.

Slavnoje morje is een lied dat werd bedacht door gevangenen uit de Nertsjinsk gevangeniskamp in Siberië rond 1850. Het was gebaseerd op het gedicht Думы беглеца на Байкале [Doemi begletsa na Bajkalje] of De ziel van de vluchtelingen in de Bajkal, dat in 1848 werd geschreven door Dmitri Pavlovitsj Davydov (1811-1888). Er bestaan veel verschillende versies van het lied, omdat de oorspronkelijke tekst van het gedicht vaak veranderd werd en meestal aanzienlijk verkort.

Net zoals de lezers van de Nederlandse vertaling, kunnen ook deze van de Engelse vertaling van Michael Glenny zich afvragen waarom ik hier op deze pagina Glorieuze zee, gewijde Bajkal bespreek. Want ook Glenny was niet erg accuraat in zijn vertaling, Hij verving Glorieuze zee, gewijde Bajkal ongegeneerd door Эй ухнем [Ej Oechnem] of Het Lied van de Volga Matrozen, ook bekend als Het Lied van de Volga Boerlak. Dit is een ander zeer bekend Russisch volkslied dat het lijden van het volk bezong in de diepste ellende van het tsarenregime. In 1866 werd dit nummer gepubliceerd in de Verzameling van Russische volksliedjes, een boek van Mily Aleksejevitsj Balakirev (1836-1910). In 1941 behaalde de bewerking van Glenn Miller (1904-1944) de nummer 1 positie in de Amerikaanse hitlijsten als The Song of the Volga Boatmen, maar nogmaals: het is niet het liedje dat Boelgakov in de roman beschrijft.

Hier kan u luisteren naar Glorieuze zee, gewijde Bajkal in een versie van Maksim Michailnov.

Hier kan u Glorieuze zee, gewijde Bajkal bekijken in de televisiereeks van Maciej Wojtyszko uit 1990.

Uw webmaster ondertitelde deze tv-reeks in het Nederlands, Engels, Spaans, Frans, Duits en Italiaans.

Uw webmaster ondertitelde deze reeks en veel andere films en TV-reeksen gebaseerd op de werken van Michail Boelgakov in het Nederlands, Engels, Frans, Duits, Spaans en Italiaans. Deze films zijn verkrijgbaar in onze web shop. Klik op de pijl hieronder voor een overzicht van onze filmcatalogus.

Hallelujah
Vincent Youmans

Het nummer Hallelujah werd geschreven door de Amerikaanse componist Vincent Youmans (1898-1946) en wordt drie keer vermeld in de roman. Een eerste keer door de jazz band in Gribojedov, een tweede keer hoort professor Koezmin deze muziek uit de kamer van zijn dochter komen, en de derde keer horen we het op Woland's bal. Het was één van de eerste liedjes die Youmans ooit maakte. Hij schreef het toen hij op een marinetraining was en het werd voor het eerst gezongen door John Philip Sousa (1854-1932) als een march. De tekst, geschreven door Leo Robin (1900-1984) en Clifford Grey (1887-1941), bevat de woorden «Satan lies a waitin' and creatin' skies of grey (skies of grey), but hallelujah, hallelujah helps to shoo the clouds away!» Youmans introduceerde Hallelujah! in Hit the Deck (1927) een broadway musical met Stella Mayhew (1874-1934), die in 1955 verfilmd werd met Jane Powell (°1929), Tony Martin (1913-2012) en Debbie Reynolds (°1932). Hij is ook de auteur van de musical No, No, Nanette (1925) met de liedjes Tea for Two and I Want to Be Happy.

Hier kan u zien hoe de Gribojedov jazz band Hallelujah speelt in de TV-reeks Master i Margarita van de Russische regisseur Vladimir Bortko in 2005.

Zijne excellentie
Dmitri Timofejevitsj Lenski

Hoofdstuk 12 van De meester en Margarita beschrijft de voorstelling van Woland en zijn gevolg in het Variététheater die, na de ontmaskering van de geheime liefde van Arkadi Semplejarov, eindigt in complete chaos. Op commando van Behemoth zet het orkest een mars in met «gewaagde woorden».

De gewaagde woorden die volgen zijn geïnspireerd op een melodie uit een vaudeville van 1839, geschreven door Dmitri Timofejevitsj Lenski (1805-1860). De Russische titel van deze vaudeville was Лев Гурыч Синичкин, или Провинциальная дебютантка of Lev Goerytsj Sinitsjkin, een provinciaalse debutante. Het gaat over een oudere acteur die ervan droomt om zijn jonge getalenteerde dochter een hoofdrol te bezorgen in het theater. Maar de machtige primadonna van het gezelschap, een slecht karakter met veel relaties, staat haar in de weg. Na veel heroïsche inspanningen en vrolijke misverstanden komt de droom van de oudere man toch uit, en de ster-actrice veroorzaakt schandaal met haar hoge beschermheer. Het stuk werd van 1924 tot 1931 opgevoerd in Moskou in het Vachtangov theater op de Arbat, dichtbij Zoja's appartement uit het gelijknamige toneelstuk van Boelgakov.

Van deze vaudeville werd in 1974 een TV-film gemaakt met de titel Лев Гурыч Синичкин [Lev Gurytsj Sinitsjkin]. De regisseur was Aleksandr Belinski (1928) en de hoofdrollen werden gespeeld door Nikolai Nikolaejevitsj Trofimov (1920-2005) en Galina Fedotova (°1949).

Het liedje Zijne excellentie dat Boelgakov in De meester en Margarita beschrijft klinkt niet exact hetzelfde als in de vaudeville.

De oorspronkelijke tekst luidt als volgt:

Zijn excellentie
noemt haar de zijne
en biedt haar zelfs
zijn bescherming aan.

De zogenaamde gewaagde woorden van de marsmuziek klinken als volgt:

Zijn Zeerhoogwelgeborenheid
die was op kip zo tuk.
Hij protegeerde steeds wel één
of ander lekker stuk!!!

Hieronder kan u luisteren naar de «gewaagde woorden» zoals ze werden verfilmd door Vladimir Bortko in zijn TV-reeks Master i Margarita in 2005.

Hieronder kan u deze song beluisteren in de televsiefilm van Alexander Belinski.

Schoppenvrouw
Pjotr Iljitsj Tsjaikovski

Op het einde van de droom van Nikanor Ivanovitsj in hoofdstuk 15 beschrijft Boelgakov hoe de lampen in het theater doven en men in het donker een nerveuze tenor kan horen zingen. De tekst die Boelgakov citeert is een aria van het personage Hermann uit de opera Пиковая дама [Pikovaja Dama] of Schoppenvrouw van Pjotr Iljitsj Tsjaikovskij (1840-1893), waarvoor het libretto geschreven werd door zijn broer Modest Iljitsj Tsjaikovskij (1850-1916), net zoals dat ook al het geval was voor voor Jevgeni Onegin, die andere operabewerking van een stuk van Aleksandr Poesjkin.

Opvallend zijn wel de verschuivingen ten opzichte van Poesjkins novelle, die vooral betrekking hebben op de karakters en hun onderlinge relaties. De belangrijkste wijziging in het verhaal betreft het feit dat de hoofdfiguur Hermann bij Poesjkin zijn laatste levensjaren doorbrengt in een inrichting, terwijl hij bij Tsjaikovskij op het toneel zelfmoord pleegt.

Tsjaikovskij werkte van januari 1890 in Firenze tot juni 1890 in Frolovskoje aan deze opera, die op 7 december van datzelfde jaar in première ging in het Mariinski Theater van Sint-Petersburg.

Hier kan u luisteren naar het Interludium van deze opera.

Камаринская (Kamarinskaja)
Volksliedje

Op het bal van Satan ziet Margarita op een podium ijsberen harmonica spelen en hurkdansen. In de Russische tekst schrijft Boelgakov dat ze de камаринская (Kamarinskaja) dansen. Dat is een Russisch danslied met een kort, steeds weer herhaald deuntje en nogal ruige woorden. Wanneer op bruiloften de kamarinskaja wordt gezongen en gedanst, dan wordt er niet te veel op de juiste passen gelet. Groteske stappen, het op en neerschokken van de schouders, en bij momenten lelijke en stuitende bewegingen - het kan allemaal.

Hier kan u luisteren naar een instrumentale versie.