10. Berichten uit Jalta

Nederlands > De roman > Aantekeningen per hoofdstuk > Hoofdstuk 10

Het Variété Theater

Het Театр Варьете [Teatr Varjete] of Variété Theater bestond niet echt. Boelgakov heeft het gemodelleerd op de Moskouse Music Hall uit de jaren '20, die gevestigd was op het Trioemfalnajaplein waar nu het Satire Theater gevestigd is, op slechts enkele stappen van Bolsjaja Sadovaja nr. 10.

Voor een uitgebreide beschrijving van dit gebouw kunt u hier klikken


Varenoecha

De naam Varenoecha is ontleend aan варение [varenje] or brouwen. Varenoecha is ook de naam van een cocktail uit Oekraïne, die wordt gemaakt van honig, bessen of ander fruit, en kruiden die gekookt worden in vodka.

Anders dan de Russen, die hun vodka gekoeld willen drinken, verkiezen de Oekraïners hem warm om, zoals ze zeggen, «een anjer te laten bloeien in je maag». Gedurende lange tijd was varenoecha de favoriete drank van de kozakken. Overdag gaf het «energie aan hun strijderslichamen», en 's nachts «maakte het hen gelukkig».

Voor een uitgebreide beschrijving van dit personage kunt u hier klikken


Spoedtelegram

In het Russisch origineel staat er: «Сверхмолния вам. Распишитесь.» Dat betekent: «Superbliksem voor u. Tekenen». Het woord «telegram» wordt er niet bij vermeld, omdat de Russen zeer goed weten wat het is.

In de Sovjetunie, en zeker in de Stalinperiode, was het gangbaar om de realisaties van de staatsinstellingen, en dus ook de telegraafdiensten, altijd, en vaak overdreven, positief af te schilderen. Boelgakov moest er niet veel voor doen om dat te parodiëren. Met Superbliksem overdreef hij immers maar een beetje: de term Bliksem werd echt gebruikt door de postdiensten om een telegram aan te duiden. Varenoecha zal trouwens snel een echte bliksem waarnemen.


Een valse Dimitri - de usurpator van Jalta

Een usurpator is een persoon die op een illegale wijze bevoegdheden of bezittingen overneemt. Rusland heeft er drie gekend in de zogenaamde Смутное время [Smoetnoje Vremja] of Tijd der Troebelen.

Met de Tijd der Troebelen wordt de periode van 1604 tot 1613 aangeduid, de meest woelige periode in de geschiedenis van Rusland tot de Russische revolutie. Na de kinderloze dood van tsaar Fjodor I Ivanovitsj (1584-1598), de geestelijk minder begaafde zoon van tsaar Ivan de Verschrikkelijke (1530-1584), werd Boris Godoenov (1551-1605), zwager van Fjodor, in 1598 tot tsaar gekroond. Een andere zoon van Ivan de Verschrikkelijke, Dimitri Ivanovitsj (1581-1591), was zeven jaar eerder in ballingschap aangetroffen met een opengesneden keel. Hij was toen tien jaar oud.

Nadien hebben zich tot driemaal toe «valse Dimitri’s» aangediend. De eerste heette Grigori Otrepijev († 1606) en was in feite een ambitieuze monnik. Hij slaagde er ook echt in om, met de steun van de Polen, de kozakken en de boeren, tsaar Dimitri I te worden op 30 juni 1605. Minder dan een jaar later werd hij vermoord.

In 1608 ondernam de tweede valse Dimitri met steun van de Polen, Duitsers en kozakken een nieuwe poging om een Poolsgezinde tsaar in Moskou te krijgen. Toen een groot deel van diens 100.000 man sterk leger was overgelopen naar Sigismund III (1566-1632), vluchtte hij. Zijn echte naam werd nooit bekend maar men geloofde dat hij de zoon van een priester of van een bekeerde Jood moet geweest zijn. Hij werd de dief van Toesjino genoemd.

De derde valse Dimitri, waarvan aangenomen werd dat hij een deken was en Sidorka heette, riep zich op 28 maart 1611, met steun van de Zweden, uit tot tsaar Dimitri Ivanovitsj II en wist in 1612 een aantal kozakken achter zich te krijgen, die zich echter schuldig maakten aan grote vernielingen in de omgeving van Moskou, waarna hij werd gearresteerd op 18 mei 1612 en werd geëxecuteerd door de bevelhebbers in Moskou.

De valse Dimitri’s werden ook aangeduid als Pseudo-demetrius (Latijn), Lzjedmitri (de bedrieglijke Dimitri) of Dimitri Samozvanets (Dimitri, de zelf-benoemde heerser)

De Tijd der Troebelen eindigde op 21 februari 1613 met de verkiezing tot tsaar van Michael Fjodorovitsj Romanov (1596-1645), de eerste tsaar uit het geslacht Romanov, dat tot de revolutie van 1917 over Rusland bleef heersen.


Loodrechte rots, mijn steil verblijf…

De woorden «Starrender Fels, mein Aufenthalt...» of «Dreigende rotsen, mijn schuilplaats...» komen uit Aufenthalt, het vijfde lied van de liederencyclus Schwanengesang (Zwanenzang) van Franz Schubert (1797-1828),. De tekst is van Ludwig Rellstab (1799-1860), en is geïnspireerd door Goethe's Faust.


Breng ze meteen persoonlijk weg. Laat ze het daar maar uitzoeken

«Da’s pas echt slim!» dacht Varenoecha toen Rimski die opdracht gaf. Opnieuw een zijdelingse verwijzing naar de geheime politie. U zou het patroon nu zo’n beetje moeten herkennen...


Zijn Edele is bezet

In de Russische tekst wordt het woord Edele niet gebruikt. Maar toch geeft de Nederlandse vertaling goed de geest weer. Varenoecha vraagt om Woland te spreken, en aan de andere kant van de lijn wordt geantwoord: «Они заняты» - «Zij zijn bezet». In het meervoud. Wolands gevolg gebruikt vaak de meervoudsvorm om naar hem te refereren. Dat was indertijd een wat archaïsche spreekvorm om respect te betonen, zoals de Franse vorm «vous» of het majesteitsmeervoud «wij». Het werd in Rusland echter niet meer gebruikt na de Revolutie.


Een Turks restaurant in Poesjkino

Poesjkino is een plaats op 29 km van Moskou, en is bekend om zijn datsjas. Daar bevond zich een zomertheater waar Anton Pavlovitsj Tsjechov (1860-1904) repeteerde met het Moskouse Kunsttheater.

In de oorspronkelijke tekst van Boelgakov is er geen sprake van een Turks restaurant, maar wel van een чебуречная [tsjeboeretsjnaja]. Dat is een restaurant gespecialiseerd in het bereiden van zogenamde чебуреки [tsjeboereki], een lekker soort van dichtgevouwen Kaukasische pannenkoeken gevuld met vlees.

In de Engelse vertaling van Michael Glenny wordt de Jalta in Poesjkino als een Turks restaurant omschreven. Richard Pevear en Larissa Volokhonsky maakten er a Georgian tavern of een Georgische taverne van, en in de Franse vertaling van Claude Ligny werd het correct als une tchébouretchnaïa vertaald.

De tsjeboeretsjnaja Jalta in Poesjkino bestond echt. In een advertentie uit een krant van die tijd beschreef het restaurant zichzelf als het лучший загородный ресторан [loetsjsjij zagorodnij restoran] of het beste plattelandsrestaurant.


Kamera... burg...

Varenoecha kan niet beslissen hoe hij zijn aanranders moet aanspreken. De aanspreekvorm was erg belangrijk in de Sovjetunie. Sovjetburgers waren immers kameraden, maar wanneer ze verdacht werden van één of andere misdaad werden ze burgers.

Klik hier voor meer informatie over aanspreekvormen


Een volkomen naakte vrouw met rood haar

De vrouw met het rode haar is Hella, een vampier. Haar woorden «Kom, laat me je een kus geven» doen denken aan de vrouwelijke vampier in het verhaal Упырь [Oepyr] of De Vampier van schrijver Aleksej Konstantinovitsj Tolstoj (1817-1885), neef van de veel bekendere Lev Nikolajevitsj Tolstoj (1828-1910). De vrouw kust één van de helden die daardoor zelf een vampier wordt.

Boelgakov vond haar naam in Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона [Entsiklopedeski slovar Brokhauza i Efrona] of het Brockhaus en Efron Encyclopedisch Woordenboek, een werk van 86 volumes, dat kan beschouwd worden als het Russisch equivalent voor de Encyclopaedia Brittanica. Onder het trefwoord Чародейство [Tsjarodejstvo] of magie of hekserij vond hij daar dat Empuza, Lamia en Hella de namen waren die op het Griekse eiland Lesbos gegeven werden aan te vroeg gestorven meisjes, die na hun dood vampieren werden.

In de vroegere versies van De meester en Margarita had deze рыжая голая [ryzjaja golaja] of rooie naakte evenwel een andere naam. Daarin werd ze Marta genoemd.

De Russische psycholoog en vertaler Valeri Konstantinovitsj Mersjavka (°1957) is van oordeel dat deze Marta werd geïnspireerd door Sofia Lvovna Perovskaja (1853-1881). Perovskaja was een vooraanstaand lid van de socialistische revolutionaire organisatie Народная воля [Narodnaja Volja] of De wil van het volk, die heeft meegewerkt aan drie pogingen om tsaar Alexander II (1818-1881) te vermoorden. De laatste poging lukte, waarna Perovskaja werd veroordeeld tot de dood door ophanging. Deze manier van executeren zou de багровый шрам [bagrovi sjram] of het rode litteken in de nek van Marta -en later van Hella - kunnen verklaren.

Klik hier voor een uitgebreide beschrijving van het personage van Hella



Deze pagina delen |