Transliteraties

Bulgakov, Boulgakov of Boelgakov?

Boelgakov of Bulgakov... dat is een kwestie van transliteratie. Transliteratie is de term die men gebruikt voor het omzetten van alfabetten. In dit geval dus van de cyrillische tekst naar de voor ons gebruikelijke Latijnse letters. Als je op de internet zoekrobots zoals Google of Yahoo! op de term Bulgakov zoekt, dan ga je méér resultaten hebben dan wanneer je Boelgakov intikt. Dat komt omdat de eerste term de Engelse transliteratie is van Булгаков, en de tweede is de Nederlandse transliteratie. En er zijn nu eenmaal méér internetpagina's over Boelgakov in het Engels dan in het Nederlands.

Voor transliteratie van cyrillische letters bestaan er verschillende systemen. Dit heeft als gevolg dat je bijvoorbeeld vaak verschillende schrijfwijzen aantreft van Russische namen. Denk maar aan de naam Горбачёв die je kan tegenkomen als Gorbachev, Gorbachov, Gorbatsjov, Gorbatsjev, en in nog veel méér varianten.

Overigens is Gorbatsjov naar ons taalgevoel de juiste vorm. Het is de transliteratie die het dichtst bij een correcte uitspraak van Горбачёв in het Nederlands aanleunt. Gorbatsjov en Gorbatsjev, dat is als Chroesjtsjov en Chroesjtsjev... je ziet vaak de naamsuitgang -ёв getranslitereerd als -jev, terwijl de juiste vorm -jov is. De oorzaak daarvan ligt bij de Russen zelf. In het Russisch worden de letters e en ë namelijk verschillend uitgesproken (jè en jó), maar in gedrukte teksten worden ze vaak hetzelfde weergegeven - de puntjes op de ë worden doorgaans weggelaten, zodat verwarring bijna zeker het gevolg is wanneer je een woord voor de eerste keer leest zonder de correcte uitspraak erbij te horen.

Eenvoudig gesteld zijn er twee soorten transliteratiesystemen voor het cyrillisch: het internationale en vele nationale. In de tabel hieronder heb ik de beruchte ruisklanken uit het Russisch alfabet samengebracht. Ze zijn weergegeven in drie transliteratiessystemen, een internationaal (ISO/R9) en twee nationale. Het hier weergegeven Engelse systeem is dat van het British Standard Institution, een ander Engels systeem is dat van de Library of Congress.

Groot	Klein	Naam	ISO	Nederlands
Ж	ж	Zje	ž	zjh
Х	х	Cha	ch	ch
Ц	ц	Tse	c	ts
Ч	ч	Tsje	č	tsj
Ш	ш	Sja	š	sj
Щ	щ	Sjtsja	šč	sjtsj

Stella Artwa, Oegaarden en Lef

Sinds enkele jaren stelt het transliteratieprobleem zich ook steeds vaker in de omgekeerde richting. Nu er veel méér contacten zijn, zowel privé als zakelijk, tussen Russen en westerlingen, moeten de Russen wennen aan nieuwe woorden en begrippen. Ze moeten die nieuwe woorden in hun taal integreren en in het cyrillisch omzetten. De Fransen zouden in zulke gevallen een nieuw, in elk geval Frans aandoend woord gebruiken. Een computer wordt dan een ordinateur, software is logiciel. De Russen doen dat meestal niet. Zij behouden het oorspronkelijke woord en proberen het zo goed mogelijk, met de oorspronkelijke klemtoon incluis, naar het cyrillisch te translitereren. Dat leidt soms tot vermakelijke toestanden. Iemand die in zaken zit is een Бизнизмен (biznizmèn) en hij zal waarschijnlijk op zijn visitekaartje Менеджер (Mènèdjer) laten drukken. En in veel café's van Moskou staan op de menu's - vaak als éérste bovenaan - de Leuvense bieren Cтелла артуа (Stella Artwa), Хугарден (Choegaarden) en Леф (Lef), waardoor ik mij daar wel heel gauw thuisvoelde! De Lef is Блонд (blond) of Браyн (braun), en in één café zag ik zelfs Белле-вью крик (Belle-Vue Kriek).

Boelgakov translitereerde soms ook. Het leukste voorbeeld in De meester en Margarita is ongetwijfeld de uitroep van Korovjev in hoofdstuk 12: "Авек плезир!" (Avek pleizir) roept hij of, voor wie het Frans meester is: "'Avec plaisir!" - "Met plezier!"

Boelgakov en metrostations

In de nederlandstalige afdeling van de website gebruik ik in de meeste gevallen de Nederlandse transliteraties. Er is één uitzondering: ik gebruik de Engelse transliteratie voor de aanduiding van metrostations.

Ik doe dat omdat je uiteraard nooit Nederlandse transliteraties zal zien in de Moskouse metro. Engelse daarentegen wél. In de stations zelf zijn alle namen op de perrons uitsluitend in het cyrillisch vermeld, maar op elke metromap, ook op deze in de metrostellen zelf, wordt steeds, naast de cyrillische naam, ook de Engelse transliteratie gezet.

Een kleine bekentenis: in de eerste versie van deze website gebruikte ik de Engelse transliteratie ook voor de naam van Boelgakov zelf. Ik schreef steeds Bulgakov in plaats van Boelgakov. De reden daarvoor was evident en egoïstisch, en werd reeds uitgelegd aan het begin van dit artikel: als je op het internet op de term Bulgakov zoekt word je door méér mensen gevonden dan met de term Boelgakov. Daarom gebruikte ik ongegeneerd de Engelse transliteratie. In de hoop dat de lezers zich de woorden van Korovjev uit hoofdstuk 12 zouden herinneren: "Так что же, граждане, простить его, что ли?" - "Wat zullen we doen, burgers? Vergeven we het hem maar?" Nu doe ik dat niet meer. De zoekmachines kennen deze website ondertussen, en ik probeer nu steeds consequent de correcte transliteraties toe te passen.

Met de pijl hieronder kan u de volledige translieratietabel bekijken.