Margarita
Context
Margarita Nikolajevna is de geliefde van de meester. Zij troost en verzorgt hem tot hij, totaal ontredderd door de felle kritiek op zijn roman en zijn persoon, in het psychiatrisch ziekenhuis van dokter Stravinski belandt.
Margarita is troosteloos omdat ze niet weet wat er met de meester gebeurd is wanneer de duivel Woland via Azazello in contact treedt met haar en haar vraagt haar om de gastvrouw te zijn op zijn jaarlijks bal. Ze leert daardoor de hekserij kennen en heeft al gauw de smaak te pakken van het onzichtbaar zijn en het kunnen vliegen. Zij neemt de taak van gastvrouw meer dan behoorlijk op zich. In ruil voor haar hulp mag ze een wens doen. Na een verwarrende eerste wens zegt ze dat ze terug samen wil zijn met haar geliefde meester. En zo geschiedde.
We leren Margarita's naam pas kennen in Deel II van het boek. In Deel I had de meester aan Ivan te verstaan gegeven dat hij haar naam nooit aan iemand zou vertellen.
Prototype
Het voornaamste prototype uit het echte leven voor de figuur van Margarita was Boelgakovs derde vrouw Elena Sergejevna Sjilovskaja (1893-1970), geboren Njoerenberg. Net zoals de meester en Margarita, waren zij allebei getrouwd toen ze elkaar ontmoetten, en werden ze onmiddellijk verliefd.
Elena Sergejevna was getrouwd met legerofficier Jevgeni Aleksandrovitsj Sjilovski (1889-1952), die toen Stafchef van het district Moskou was. Zij ontmoette Boelgakov bij de gebroeders Moisejenko die in het Nirnzee huis woonden in het nr. 10, appartement 527 van de Bolsjoi Gnezdnikovski pereulok, een zijstraat van de Tverskaja oelitsa. In de roman ontmoetten de meester en Margarita elkaar voor het eerst toen Margarita «een zijstraat van de Tverskaja» inliep.
Over de gebroeders Moisejenko weten we weinig. Het waren kunstenaars, en Michail Boelgakov zou ze gekend hebben in Kyiv, maar hij was er niet dol op. In een brief aan haar broer Aleksander Sergejevitsj Njoerenberg (1890-1964) schreef Elena Sergejevna op 13 februari 1961 dat ze destijds geen zin had om naar de gebroeders Moisejenko te gaan, maar dat ze haar overtuigd hadden door te zeggen dat «de beroemde Boelgakov» er ook zou zijn, samen met «andere interessante mensen», die echter «niet bij naam werden genoemd».
Er bestaat evenwel enige onduidelijkheid over de datum waarop deze ontmoeting plaatsvond. Op 4 januari 1956 noteerde Elena Sergejevna in haar dagboek dat ze Boelgakov, die toen vergezeld was van zijn tweede echtgenote Ljoebov Jevgenjeva Belozerskaja (1894-1987) voor het eerst ontmoet heeft op [donderdag] 28 februari 1929.
Maar in de voormelde brief aan haar broer schreef ze dat ze Boelgakov had ontmoet ter gelegenheid van Масленица [Maslenitsa], een feestdag vergelijkbaar met het Europese carnaval, waarop vaak pannenkoeken worden gebakken. In 1929 viel het feest van Maslenitsa echter niet op [donderdag] 28 februari, maar op [zondag] 17 maart.
In elk geval, in de periode dat ze elkaar ontmoetten was Boelgakov, net als de meester, in een ужасный душевный состояние of vreselijke mentale staat, zoals Elene Sergejevna schreef, terwijl zij zich zelf, net als Margarita, in a situatie bevond waarin «menige vrouw er alles voor zou geven haar leven te verruilen voor dat van Margarita Nikolajevna».
Boelgakov en Elena Sergejevna
Het kan interessant zijn om Elena Sergejevna's herinnering aan haar eerste ontmoeting met Michail Boelgakov eens te vergelijken met de versie van Ljoebov Jevgenjeva Belozerskaja (1894-1987). In haar boek My Life with Mikhail Bulgakov of Mijn leven met Michail Boelgakov; dat zij schreef in 1968-1969, zei ze: «In 1929 of 1930 gingen M.A. en ik eens op bezoek bij zijn oude kennissen, de Moiseenkos (ze woonden in het Nirenzee huis in de Gnezdnikovskilaan). Een interessante dame met mooi gestileerd haar zat aan de tafel - Elena Njoerenberg, wiens naam door huwelijk Sjilovskaja was. Ze werd al snel mijn vriend en begon ons thuis vaak en zonder ceremonie te bezoeken.» Deze beschrijving werd gevolgd door de laconieke opmerking: «Zo kwam deze vrouw, die later M.A. Boelgakovs derde vrouw is geworden, de baan van onze familie binnen.»
Ljoebov Evgenjeva Belozerskaja
De Margarita's
De naam Margarita ontleende Boelgakov onder meer aan Gretchen, een hoofdpersoon in het eerste deel van het boek Faust van Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832). Gretchen is een Duitse diminutief voor Margarita. Faust wordt meteen verliefd op haar en doet beroep op de duivel om haar te kunnen krijgen.
In hoofdstuk 22 van De meester en Margarita refereert Korovjev naar «één van de Franse koninginnen uit de zestiende eeuw», en suggereert hij dat Margarita haar «achter-achter-achter-achter-kleindochter» zou kunnen zijn. Hij refereerde daarbij naar Marguerite de Valois (1553-1615), wiens huwelijk met Henri de Navarre (1553-1610), de latere Franse koning Henri IV, de aanleiding was tot de beruchte Sint-Bartholomeusnacht in Parijs. In die nacht van 24 op 25 augustus 1572 vond een massamoord plaats op protestantse Hugenoten. Het huwelijk van Marguerite en Henri kende veel wederzijds bedrog en lange periodes van scheiding. In 1599 werd het vernietigd, maar Marguerite mocht haar titel van koningin behouden.
Marguerite de Valois was de dochter van Catharina de Medici (1519-1589) en werd vaak Reine Margot of koningin Margot genoemd. In de roman wordt Margarita ook vaak Margot genoemd, vaak in combinatie met de titel koningin.
Marguerite de Valois
En dan was er nog Marguerite de Navarre (1492-1549). Zij was de zus van Frans I (1494-1547), die de grootvader was van de eerder genoemde Marguerite de Valois. Marguerite de Navarre was zelf de grootmoeder van Henri IV, met wie Marguerite de Valois later trouwde. Verwarrend? Wel... op de bibliotheeksite van de Universiteit van Angers maken ze de verwarring nog groter door Marguerite de Navarre te omschrijven als Marguerite de Valois, reine de Navarre. Geen wonder dat Boelgakov ze in De meester en Margarita tot één personnage versmolt.
Marguerite de Navarre
Andere interpretaties
De eigenzinnige Oekraïense polemist Alfred Nikolajevitsj Barkov (1941-2004) stelde dat niet Elena Sergejevna Sjilovskaja model zou gestaan hebben voor Margarita, maar wel Maria Fjodorovna Joerkovskaja (1868-1953), een actrice van het Moskouse Kunsttheater MKhAT en beter bekend onder het pseudoniem Maria Andrejeva. Zij was de minnares van de Russische auteur Maxim Gorki (1868-1936). Gorki zelf zou in die veronderstelling de inspiratiebron geweest zijn voor de meester, en Margarita zou dan een prostituee geweest zijn die door Woland, die dan zelf Vladimir Iljitsj Lenin (1870-1924) moest verpersoonlijken, op hem zou afgestuurd geweest zijn.
Maksim Gorki en Maria Andrejeva
Viktor Ivanovitsj Losev (°1939), de samensteller van Mijn arme, arme meester, een boek waarin alle bewaard gebleven versies van De meester en Margarita chronologisch werden samengebracht, suggereert dat er nog een ander prototype voor Margarita bestond.
Losev verwijst daarbij naar het boek Marguerite de la nuit (1925) van de Franse schrijver Pierre Mac Orlan, pseudoniem van Pierre Dumarchey (1882-1970). In dat boek verkoopt de tachtigjarige professor Georg Faust, zijn ziel aan Monsieur Léon, een reincarnatie van de duivel Méphisto.Daardoor wordt Faust een charmante jongeman die de roodharige danseres Marguerite ontmoet. Nadat zij verliefd wordt op Faust, wil Marguerite hem van Méphisto bevrijden en sluit ze vrijwillig een overeenkomst met de duivel.
Voor de trivia: in 1913 trouwde auteur Pierre Mac Orlan met Marguerite Luc (1886-1963), een dienster van het bekende cabaret Au Lapin Agile in Montmartre, Parijs. Een andere regelmatige bezoeker van dit cabaret, de schilder Pablo Picasso (1881-1973), vereeuwigde deze Marguerite op zijn doek La Femme à la corneille (1904).
Marguerite Luc (La Femme à la corneille)
Ik heb echter nergens in de geschriften van Boelgakov enige verwijzing naar de Marguerite van Mac Orlan gevonden. Ik vraag mij trouwens ook af waarom Boelgakov zich zou laten inspireren door een kopie, terwijl hij de originelen van Johann Wolfgang von Goethe (1749-1842) en Charles Gounod (1818-1893) om zo te zeggen uit het hoofd kende.
Vermeende Margarita's
En dan zijn er natuurlijk ook nog de vrouwen die dachten dat Boelgakov hen voor ogen had toen hij het personage van Margarita creëerde. Over hen maakten we een pagina apart. Klik op de pijl hieronder om enkele vermeende Margarita's te ontdekken.
Nederlandse ondertitels
Alle films gebaseerd op De meester en Margarita werden door uw webmaster ondertiteld in het Nederlands, Engels, Spaans, Frans, Duits en Italiaans. Klik op de link hieronder om ze te vinden.
