Personages in Moskou

Michail Aleksandrovitsj Berlioz

Context

Michail Aleksandrovitsj Berlioz is redacteur van «een dik literair-cultureel tijdschrift», en voorzitter van «één van de meest vooraanstaande Moskouse letterkundige groeperingen», aangeduid met de afkorting Massolit. Hij is een man van middelbare leeftijd, een typische vertegenwoordiger van de intellectuele elite, een goed volger van de officiële lijn. Hij heeft het dus moeilijk met de afwijkende opvattingen die Woland bij hun ontmoeting aan de Patriarchvijver tentoonspreidt. En zeker met zijn buitennatuurlijke gaven. Want die vreemde buitenlander kent zijn naam en voornaam, en weet dat hij een oom heeft in Kyiv. En hij weet nog méér...

- «Bent u alleen gekomen, of met uw echtgenote?»
- «Alleen, alleen, ik ben altijd alleen,» antwoordde de prof bitter.
- «En waar is uw bagage, professor?» informeerde Berlioz sluw. «In Metropol? Waar verblijft u?»
- «Ik?... Nergens,» antwoordde de getikte Duitser, terwijl zijn groene oog smartelijk en wild over de vijver dwaalde.
- «Wat?... Maar... waar moet u dan wonen?»
- «In uw appartement,» antwoordde de krankzinnige met een vrijpostig knipoogje.
- «Het zou... het zou me een waar genoegen zijn...» schutterde Berlioz, «maar eerlijk gezegd heb ik niet veel comfort te bieden... en in Metropol hebben ze prachtige suites, dat is een eersteklas hotel.»

Berlioz kan tijdens deze dialoog uiteraard nog niet weten dat hij zijn appartement aan Bolsjaja Sadovaja 302-bis nooit meer zou terugzien en dat Wodan er even later zijn intrek zou nemen.

Berlioz is het prototype van de trouwe aanhanger die carrière maakt door zijn aanhankelijkheid aan de lijn, eerder dan door zijn eigen intellectuele capaciteiten. Zolang hij in Woland nog een vreemde historicus, een onwetende toerist, vermoedt declameert hij de officiële lijn dat Jezus nooit bestaan heeft. Maar wanneer hij ondervindt dat de professor hem intellectueel overklast wordt hij voorzichtiger. Maar hij aanvaardt de logica van de andere opvatting niet, en gaat er ook niet langer mee in discussie. Integendeel, hoe méér de opvattingen van de vreemde bezoeker afwijken van wat officieel wordt aangenomen, hoe méér hij ervan overtuigd is dat het een krankzinnige moet zijn. Iemand waarvan dus afstand moet genomen worden en vooral: iemand die moet aangegeven worden.

Op dat moment ontwaakt in Berlioz de sluwe verklikker die zijn mond houdt en het goede moment afwacht. Woland vraagt of, à propos, de duivel dan ook niet bestaat. Wanneer Berlioz merkt dat de jonge Ivan daar «neen» op wil antwoorden fluistert hij: «Niet tegenspreken», met, zoals Boelgakov beschrijft, «klankloze lippen, terwijl hij achteroverleunde en achter de rug van de professor om gezichten trok». Maar, helaas voor hem, wanneer hij naar een telefooncel loopt om de vreemdelingendienst ervan te verwittigen dat er «bij de Patriarchvijver een buitenlandse adviseur zit in duidelijk abnormale geestestoestand» wordt hij door de tram onthoofd.

Massolit

Massolit is een verzonnen maar erg geloofwaardige samentrekking, het is een parodie op de vele dergelijke afkortingen die in het postrevolutionaire Rusland werden geïntroduceerd. Verder in het boek volgen er nog andere van die samentrekkingen zoals het Dramlithuis (het huis voor Dramaturgen en Literatoren) en findirecteur (financieel directeur).

In de tijd van Boelgakov moesten schrijvers lid zijn van officiële literaire bonden wanneer ze hun werk gepubliceerd wilden zien. Voorbeelden van zulke literaire bonden waren de Российская Ассоциация Пролетарских Писателей (РАПП) [Rossijskaja Assotsiatsija Proletarskich Pisatelej (RAPP)] of de Russische vereniging van proletarische schrijvers en de zogenaamde Московская Ассоциация Пролетарских Писателей (MAPP) [Moskovskaja Assotsiatsija Proletarskich Pisatelej (MAPP)] of Vereniging van proletarische schrijvers van Moskou. De namen van deze verenigingen zijn echt: In de Sovjetunie werden bijzonder veel afgrijselijke afkortingen gebruikt.

Boelgakov baseerde het fictieve Massolit op de RAPP en de MAPP. In de roman wordt geen verklaring voor de afkorting gegeven. Maar het zou Мастера Социалистической литературы [Mastera Sotsialistitsjeskoj literatoery] of Meesters voor Socialistische Literatuur kunnen betekenen, als referentie naar de Мастера Коммунистической Драмы (Масткомдрам) [Mastera Kommoenistitsjeskoj Dramy (Mastkomdram)] of Meesters voor Communistisch Drama, een vereniging die wél echt bestond in de tijd van Boelgakov. Mastkomdram werd op 29 november 1920 opgericht als een initiatief van de TEO, de Theaterafdeling van het Commissariaat voor Onderwijs en Verlichting, en werd geleid door theaterregisseur en acteur Vsevolod Emiljevitsj Meyerhold (1874-1940).

Vsevolod Emiljevitsj Meyerhold

In de allereerste versies van De meester en Margarita konden we nog andere namen vinden voor de schrijversvereniging Massolit. In het schrift dat Boelgakov in 1928-1929 gebruikte om aantekeningen te maken voor Копыто инженера [Kopyto inzjenera] of De hoef van de ingenieur gebruikte hij onder meer de benaming Вседрупис [Vsedroepis], een samentrekking van Всемирное дружество писателей [Vsemirnoje droezjestvo pisatelej] of Wereldgenootschap voor Schrijvers, en later ook Всемиопис [Vsemiopis], een afkorting van Всемирное объединение писателей [Vsemirnoje obedinenije pisatelej] of Wereldvereniging voor Schrijvers.

Berlioz

We hebben geen specifiek prototype gevonden voor de figuur van Berlioz. Zoals nog enkele andere personages (Rimski en Stravinski) in de roman, deelt Michail Aleksandrovitsj zijn naam met een componist: Hector Berlioz (1803-1869), de componist van La Damnation de Faust (De Verdoemenis van Faust, 1846), een concertopera gebaseerd op de Faust van Johann Wolfgang von Goethe (1749-1842). In deze opera komen vier personen voor: Faust (tenor), de duivel Méphistophélès (bariton), Marguerite (mezzosopraan) en Brander (bas).

Hector Berlioz componeerde ook de bekende Symphonie Fantastique (1830), één van de bekendste voorbeelden van programmamuziek. In het vierde deel van deze symfonie - Marche au supplice (Gang naar het schavot) - droomt het hoofpersonnage zijn eigen onthoofding, en in het vijfde deel - Songe d'une nuit du sabbat (Droom van een heksensabbat) - ziet hij zich, volgens een programmaboekje uit 1855, op een heksensabbat, «te midden van vreeselijke fratzen, heksen, gedrochten van allen aard, die zich tot de lijkstatie vereenigd hebben in helsche orgiën».

Voor de trivia: de componist Hector Berlioz heeft, net als Boelgakov, geneeskunde gestudeerd vóór hij zich aan de kunst wijdde. En het personage Michail Aleksandrovitsj Berlioz heeft dezelfde initialen als Michail Afanasievitsj Boelgakov.

Het personage Michail Aleksandrovitsj Berlioz heeft in de opeenvolgende versies van De meester en Margarita de meest verschillende namen gehad. In de twaalf jaar waarin Boelgakov aan de roman heeft gewerkt,  gebruikte hij de meest diverse combinaties van de voornamen en de patroniemen Michail Aleksandrovitsj, Aleksander Aleksandrovitsj, Mikhail Jakovlevitsj, Anton Antonovitsj, Anton Mironovitsj, Vladimir Antonovitsj, Vladimir Mironovitsj, Mark Antonovitsj, Boris Petrovitsj en Grigori Aleksandrovitsj met de familienamen Berlioz, Kritski, Mirtsev, Tsiganski, Tsjaikovski en zelfs Popvlavski, de naam die uiteindelijk zou gegeven worden aan zijn oom uit Kyiv.

De onthoofding van Berlioz

De onthoofding van Berlioz zou ook kunnen geïnspireerd zijn op een verhaal dat de ronde deed in verband met Nikolaj Vasilievitsj Gogol (1809-1852), schrijver van onder meer Dode Zielen. Er werd immers verteld dat de Sovjets,toen ze het lichaam van Nikolai Gogol wilden opgraven in het Danilov-klooster in Moskou in 1931 om hem elders te begraven, zijn lichaam aantroffen zonder hoofd. Er gingen hardnekkige geruchten dat Aleksej Aleksandrovitsj Bachroesjin (1865-1929) de schedel gestolen had. Bachroesjin, een succesvol zakenman, gemeenteraadslid in Moskou, erelid van de Keizerlijke Academie voor de Wetenschappen en één van de stichters van de Russische Theatervereniging, was verzamelaar van theatermemorabilia, en hij zou Gogols schedel hebben laten stelen in 1909.

Nikolaj Vasilievitsj Gogol

Of het verhaal waar is, is nooit bewezen, maar dat Bachroesjin een indrukwekkende theaterverzameling had is wél waar. Ze wordt nog steeds permanent tentoongesteld in het wereldvermaarde A. A. Bachroesjin Nationaal Centraal Theater Museum in Bachroesjin oelitsa 31, dat is in het Zamoskvoresje district, één van de meest pittoreske buurten van Moskou.

Aleksej Aleksandrovitsj Bachroesjin

Andere interpretaties

Volgens Georgi Aleksandrovitsj Lesskis(1917-2000), die commentaren schreef bij de Moskouse uitgave van De meester en Margarita uit 1990, waarop de Nederlandse vertalers zich baseerden, is het personage van Michail Aleksandrovitsj Berlioz gebaseerd op de Volkscommissaris voor Onderwijs en Verlichting Anatoli Vasiljevitsj Loenatsjarski (1875-1933). Een ander Boelgakovkenner, de eigenzinnige Oekraïense filoloog en polemist Alfred Nikolajevitsj Barkov (1941-2004), denkt echter dat Loenatsjarski model stond voor de criticus Latoenski.

Volgens Boelgakovexpert Boris Vadimovitsj Sokolov (°1957), auteur van de Boelgakovencyclopedie, zou de naam Массолит [Massolit] een afkorting kunnen zijn van Масонские литературы [Masonskije literatoeri] of Maçonnieke schrijvers. Sokolov argumenteert zijn stelling door te verwijzen naar een artikel van Afanasi Ivanovitsj Boelgakov (1859-1907), theoloog en kerkhistoricus, en de vader van Michail Afanasievitsj. In 1903 had die een artikel had geschreven over De moderne vrijmetselarij in haar relatie met de kerk en de staat, dat gepubliceerd werd in de Akten van de Theologische Academie van Kyiv. Boelgakov senior schreef daarin dat de vrijmetselaars een nieuw geloof wilden invoeren. Een vals geloof, volgens hem, want hun enige betrachting zou het verhogen van de persoonlijke welvaart van de leden geweest zijn. Het lijkt mij echter wat ver gezocht dat de naam Massolit zou verwijzen naar de vrijmetselarij. In dat geval zou Boelgakov immers Масолит [Masolit] geschreven hebben, met slechts één «s», quod non.

Boelgakov had wel interesse voor de symbolen van de vrijmetselarij, en verwijst er op andere plaatsen in de roman wel degelijk naar.

Boris Vadimovitsj Sokolov

 

Nederlandse ondertitels

Alle films gebaseerd op De meester en Margarita werden door uw webmaster ondertiteld in het Nederlands, Engels, Spaans, Frans, Duits en Italiaans. Klik op de link hieronder om ze te vinden.