Il maestro e Margherita - 1972

Aleksandar Petrović

Hoe pers je een zo rijk geschakeerd boek als De meester en Margarita in een film die 98 minuten duurt? Regisseur Aleksander Petrović (1929-1994) is zeer pragmatisch omgegaan met die vraag. Hij heeft een redelijk éénduidig verhaal verfilmd over een bekend Sovjetschrijver en -dramaturg wiens toneelstuk over Pontius Pilatus wordt afgevoerd tijdens de repetities, maar die dan door de duivel Wodan en zijn vriendin Margarita wordt gesteund in zijn verzet tegen de censoren. Met als gevolg dat het stuk toch op de affiche van het theater komt... voorafgegaan door een zwarte magieshow van ene professor Woland.

Indien u de roman heeft gelezen, beste lezer, dan zou u weleens in de war kunnen geraken. Enkele befaamde scènes of personages uit het boek komen dus niet voor in de film. En sommige scènes, personages of ideeën die in het boek uitgebreid aan bod komen met een grote variatie van verschillende personages, worden in deze film in één handeling en met minder personages samengebald. Bij Petrović moet je bijvoorbeeld niet zoeken naar Ivan Bezdomny, George Bengalsky of Sokov. Zij komen er gewoon niet in voor. Annoesjka, de vrouw die de zonnebloemolie heeft gemorst, is tegelijk ook de bestuurster van de tram waardoor Berlioz onthoofd wordt. De personages die door de tussenkomsten van Woland worden gestraft zijn trouwens allemaal rechtstreekse tegenstanders van de meester. Het is niet buffetbediende Sokov die te horen krijgt dat hij binnen vijf maanden aan leverkanker gaat sterven, maar de criticus Lavrovitsj. Het incident met de dollars gebeurt tijdens de show van Woland en overkomt de criticus Latoenski. De show zelf wordt niet door George Bengalski aangekondigd, maar door theaterdirecteur Rimski, en in loge nummer 2 is het niet Semplejarov die klappen krijgt van zijn vrouw, maar wel de criticus Ariman. En verder: geen duivelsbal, geen appartement nummer 50, geen vlucht van Margarita, geen bijbelse intriges, geen scène op de Mussenheuvels….

Op zich zou dat geen probleem hoeven te vormen voor wie deze film ziet zonder het boek gelezen te hebben. Een onbevangen kijker krijgt, zo tot ongeveer de zeventigste minuut, een redelijk goed opgebouwd verhaal voorgeschoteld dat echter wel een nogal abrupte ontknoping krijgt in een onvoldoende uitgewerkt einde.

Wie daarentegen het boek gelezen heeft krijgt het soms toch wel héél moeilijk. De meester is in de film een reeds erg gewaardeerd, succesvol, en al bij al assertief auteur. Zijn Pontius Pilatus is dus niet, zoals voor de meester in de roman, zijn eerste werk. Het is trouwens geen roman, maar een toneelstuk, en het staat op de affiche in goed gezelschap, tussen befaamde stukken zoals Hamlet en King Lear van William Shakespeare, Мещане (Petit-Bourgeois) van Gorki en Philoktetes van Sophokles. Het verhaal van Pilatus komt overigens niet aan bod in deze film. Het wordt maar even getoond ter illustratie van de «subversieve taal» van de meester, maar de verdere inhoud of de ontwikkeling van de personages komt niet aan bod. Geen spoor van Afranius, Ratteschrik, Kajafas, Mattheus Levi of Jehoeda uit Karioth.

De personages in de film worden in het algemeen weinig uitgediept. Vooral de blonde Margarita, gespeeld door de naar Italië en nadien naar Frankrijk uitgeweken Amerikaanse actrice Mimsy Farmer, loopt erbij alsof ze alleen is opgevoerd om naar goede Hollywoodtraditie toch een vrouw op de affiches te kunnen plaatsen. Niet dat je van een slechte acteerprestatie kan spreken, maar toch... de rebelse Margarita met haar heerlijk eigenzinnig karakter uit de roman is in deze film een lieve en volgzame schoonheid met weinig diepgang, die kleur geeft maar geen leven. De meester wordt door de Italiaanse acteur Ugo Tognazi (La Cage Aux Folles, La Grande Bouffe) neergezet als een rijpe, goed uitziende deftige Italiaan, wiens haar zelfs nauwelijks in de war ligt wanneer hij in het ziekenhuis met geweld in een dwangbuis wordt gestopt. Op zich levert hij ook weer geen slechte acteerprestatie, maar identificatie is moeilijk en de zin om luidop op manco's te wijzen is vaak héél groot. De muzikale omlijsting van Ennio Morricone is natuurlijk professioneel, maar creëert niet altijd de sfeer die je verwacht wanneer je het boek in het achterhoofd hebt. Alain Cuny (Emanuelle, Camille Claudel) vertolkt wel een overtuigende Woland, en de Servische acteur Velimir 'Bata' Zivojinovic is ook best te genieten als Korovjev.

Tenslotte is de grootste vloek voor de ware fan wellicht niet de peroxyde-blonde Margarita of het ontbreken van scènes uit het boek, maar wel het feit dat in deze film, geloof het of niet, de meester een naam heeft! In de roman zegt hij «Ik heb geen naam meer. Ik heb mijn naam afgezworen. Laten we er niet meer aan denken». En we komen hem inderdaad nooit te weten. Maar in deze film heet hij… hm... neen, lezer, ik ben een fan van het boek, ik krijg het niet over mijn hart om hem hier uit mijn toetsen te persen. Als u het per se wil weten, kijk dan maar zelf. Ik wil alleen kwijt dat zijn patronymicum of vadersnaam Afanasjevitsj is, net zoals die van Boelgakov, en dat zijn familienaam dezelfde is als de naam van het hoofdpersonage uit Boelgakov's Theatrale roman.

Ennio Morricone

Hier kan u luisteren naar The Encounter, het thema van de soundtrack van deze film, gecomponeerd door Ennio Morricone.

Servische versie

Regisseur Aleksandar Petrović was in 1972 een Joegoslaaf, en hij heeft deze film oorspronkelijk in het Servisch gemaakt. Het grote verschil met de meer bekende Italiaanse versie is niet alleen de taal, maar ook het feit dat u in de Servische versie geen muziek van Ennio Morricone te horen krijgt. Wel veel Russische muziek, die in de Italiaanse versie ook wel te horen is, maar slechts sporadisch en fragmentarisch, omdat ze vaak weggedrukt wordt door de soundtrack van Morricone. In de Servische versie komt ze beter tot haar recht.