Behemoth

Nederlands > De personages > Duivelse personages > Behemoth

Context

Behemoth is de doorslechte en wapengekke reuzenkat die er een duivels plezier in vindt om de mensen uit te dagen en met een spiritusbrander alles in lichterlaaie te zetten. Hij voert de gewelddadige straffen uit, rukt hoofden af en is onklopbaar met een browning in de hand. En wanneer hij dan toch al eens getroffen wordt door de kogel van een mausert, volstaat een slok benzine om hem weer helemaal op krachten te doen komen


Prototype

In de archieven van Michail Boelgakov werden uittreksels gevonden van het boek De geschiedenis van de omgang van de mens met de duivel van Michail Aleksandrovitsj Orlov uit 1904. Daarin wordt onder meer het verloop verteld van een hekserijproces dat in 1634 in Loudon in Frankrjk werd gevoerd op aandringen van Armand Jean du Plessis (1585-1642), beter bekend als kardinaal de Richelieu. Een klooster van Ursulinen zei toen dat ze waren bezocht en bezeten door demonen. De moeder-overste van het klooster, Marie Jeanne de Belcier (1602-1665), ook bekend als Marie Jeanne des Anges, zei dat ze bezeten waren door niet minder dan zeventien demonen, waaronder de duivel Behemoth. Die verbleef in de baarmoeder van de abdis en werd beschreven als een monster met een olifantenkop, met een slurf en giftanden.

De priester Urbain Grandier (1590-1634), die het niet zo nauw nam met het celibaat, en die ook regelmatig kardinaal de Richelieu bekritiseerde, werd ervan beschuldigd een pact met de duivel te hebben gesloten en de nonnen te hebben verleid. Hij werd veroordeeld en stierf op de brandstapel op 18 augustus 1634. Na de dood van Grandier hielden de tekenen van bezetenheid echter niet op. De jezuïet Jean-Joseph Surin (1600-1665) werd aangesteld als geestelijk leider, biechtvader en exorcist van moeder Jeanne des Anges. Hij gebruikte instrospectie als werkwijze om de bezetenheid te bestrijden, maar dat was niet eenvoudig. Vooral de duivel Behemoth bleek zeer hardnekkig. Hij dwong de abdis om voortdurend te vloeken, en kon pas uitgedreven worden na een bezoek aan het graf van heilige Franciscus van Sales (1567-1622) in Annecy.

Бегемот [begemot] is in het Russisch een synoniem voor гиппопотам [gippopotam] of nijlpaard. Anna Ritsjardovna, de secretaresse van Prosja Prochor Petrovitsj, beschreef Behemoth trouwens als «een kater, zwart, een kanjer als een nijlpaard».

In het bijbelse Boek Job 40:10-19 vind je een omschrijving van een groot monster, in het Hebreeuws als בהמות [behemoth] aangeduid. Tot voor kort wisen bijbelvertalers geen raad met dit woord omdat ze geen beest kenden met «een staart als een ceder en een enorme kracht in zijn buikspieren en lendenen». Sommigen kozen voor de olifant, anderen voor het nijlpaard maar iedereen wist dat het niet kon kloppen. Daarom laten Engelse vertalers soms gewoon het woord behemoth staan. Ook in andere Joodse geschriften komt een behemoth voor, waarbij telkens wordt verwezen naar iets groots en kolossaals.

Soms wordt wel eens gesuggereerd, onder meer door de Nederlandse bioloog en theoloog Willem Ouweneel (°1944), dat de brontosaurus, die inderdaad een stevige staart had, mogelijk als inspiratie voor de bijbelse behemoth diende. Maar de dinosaurussen zijn 65 miljoen jaar geleden uitgestorven, terwijl de eerste sporen van de homo sapiens pas een ruime 100.000 jaar oud zijn. De dinosaurssen hebben dus nooit tegelijk met de mens geleefd.

In kringen van duivelkenners is Behemoth de duivel van de verlangens van de maag. Dat zou kunnen verklaren waarom hij zo gefixeerd was op het eten in het valutawarenhuis Torgsin.

In De meester en Margarita is Behemoth een zwarte kat. In het oude volksgeloof van grote delen van Noord-Amerika en Europa brengen zwarte katten ongeluk, en worden ze vaak geassocieerd met heksen. In delen van China staan zwarte katten bekend als brengers van de hongersnood.  Volgens Boelgakovs tweede vrouw Lioebov Evgenjevna Belozerskaia was het hun eigen huisdier Fljoesjka, een grote grijze kat, die model stond voor Behemoth.


Twee katten

Behemoth is nu één van de meest populaire personages uit De meester en Margarita, of in elk geval één van de vaakst afgebeelde. Maar het heeft niet veel gescheeld of hij had concurrentie moeten duchten. In de allereerste versie van de roman uit 1928-1929, die toen nog Черный маг [Tsjorni mag] of De zwarte magiër heette, lezen we immers, op het moment dat de buffetmeester van het theater bij Woland op bezoek komt, de volgende zin: «Второй кот оказался в странном месте на карнизе гардины.» of «De tweede kat bevond zich op een vreemde plek op de gordijnroede». Boelgakov heeft dus in het begin twee katers opgevoerd, een idee die hij in de volgende versies heeft laten vallen.


Transformatie

In hoofdstuk 32 van De meester en Margarita, wanneer de demonen hun originele gedaante terugkrijgen, verandert Behemoth in een tengere jongen, een demonenpage, en de «beste nar die de aarde ooit gezien heeft».

Deze transformatie zou geïnspireerd kunnen zijn door de figuur van Tijl Uilenspiegel. In 1895 had componist Richard Strauss (1864-1949) het symfonisch gedicht Till Eulenspiegels lustige Streiche gemaakt op basis van de roman De legende van Uilenspiegel en Lamme Goedzak van de Vlaming Charles de Coster (1827-1879) uit 1867. Die roman werd erg populair in Rusland. De legende van Tijl Uilenspiegel kent veel varianten. In de versie van de Coster was hij een man van het volk en een grappenmaker uit de 16de eeuw tijdens de inquisitie die de Spaanse koning Filips II (1527-1598) voerde tegen de protestanten. Uilenspiegel zou trouwens op dezelfde dag geboren zijn als Filips II: «Twee kinderkens zijn geboren; het een, in Spanje (Valladolid), is de kleine Filips, de infant, het ander, in Vlaanderenland (Damme), is de zoon van Klaas.»

Nadat zijn vader Klaas op de brandstapel stierf werd Tijl een Vlaamse vrijheidsheld die, samen met zijn zoogzuster en geliefde Nele en zijn goede vriend Lamme Goedzak vocht tegen de kerkelijke en de Spaanse heerschappij, gedreven door de woorden «de as van Klaas klopt op mijn borst».

Het boek van Charles de Coster werd in 1976 in Rusland bewerkt voor het witte doek in de tweedelige film Легенда о Тиле [Legenda o Tile] of De legende van Tijl door het duo Aleksandr Alov en Vladimir Naumov, die in 1970 ook reeds het toneelstuk De vlucht van Boelgakov hadden verfilmd. Deze laatste film kan u in onze web shop vinden met ondertitels in het Nederlands.

Klik hier om de film in onze web shop te zien

Voor de trivia: in de archieven van de Russische filmstudio Mosfilm worden nog fragmenten bewaard van de audities voor de film De legende van Tijl. Op één ervan kunnen we zien hoe de acteur Aleksander Abdoelov (1953-2008) een auditie deed voor de rol van Tijl Uilenspiegel. Abdoelov kreeg de rol niet, maar hij zou later, in 2005, wel schitteren als Korovjev in de televisiereeks De meester en Margarita van Vladimir Bortko. Ook deze reeks kan u vinden in onze web shop met Nederlandse ondertitels.

Klik hier om de reeks in onze web shop te zien



Deze pagina delen |