Absurditeit

Nederlands > Thema's, stijl en vorm > Absurditeit

De daden van de duivel Woland en zijn trawanten in Moskou lijken aanvankelijk ondernomen te worden zonder een echte reden. Van bij de begin van de actie, wanneer Woland de bizarre omstandigheden voorspelt van Berlioz's onthoofding, tot op het einde, wanneer Behemoth in een schietpartij verwikkeld raakt met de politie, lijkt er geen andere verklaring te bestaan dan het pure kwaad. Veel van wat er gebeurt lijkt absurd. Maar als je het ontrafelt blijkt het toch niet allemaal zo absurd te zijn. Of in elk geval niet absurder dan de realiteit.

Het absurdisme is een filosofische stroming waarin wordt gesteld dat het leven in essentie geen betekenis heeft, dat het onmogelijk is rationeel te verklaren waarom er leven is en dat iedere poging om de essentie van het heelal te ontrafelen gedoemd is te mislukken. Volgens absurdisten is het menselijk lijden het resultaat van vergeefse pogingen door individuen om reden of betekenis in de absurde kloof van het bestaan te vinden. Op het eerste gezicht lijkt De meester en Margarita dus echt welabsurdistische kenmerken te hebben.

Na een tijdje echter merk je dat het gedrag van de satanische bezoekers een patroon vormt. Zij bestraffen de hebzuchtigen, die menen recht te hebben op voordelen die ze niet hebben verdiend door hun daden, maar omdat ze kritiekloos de macht dienen tot eigen eer en glorie. Wanneer bijvoorbeeld de voorzitter van de huurdersvereniging, Nikanor Ivanovitsj Bosoj, smeergeld ontvangt , zegt Woland aan Korovjev om «het te regelen zodat hij zich hier niet meer vertoont». Bosoj wordt prompt gearresteerd, wat hem belet om nog verder misbruik te maken van zijn positie. Net zoals het publiek op de zwarte magieshow van Woland verrukt is bij het zien neerdwarrelen van geld, om de volgende dag vast te stellen dat het slechts scheurpapier is. Of de vrouwen die zich opdirken wanneer ze zich op een massa gratis mooie en dure kleren kunnen storten, en die nadien tot hun ontzetting naakt of in ondergoed over de straat lopen. Deze taferelen lijken te zijn ontsproten aan een slechte geest en zonder reden, maar in elk van de gevallen gaat het om mensen die verblind werden door hun hunker naar materiële goederen en alle eerder gekoesterde morele waarden lieten vallen zodra de gelegenheid zich voordeed om er voordeel uit te halen.

Boelgakovs leven werd in hoge mate beïnvloed door het regime van Stalin, dat ook gerust absurd mag genoemd worden. Slechts één van de tientallen voorbeelden is het volgende verhaal.

Jozef Stalin (1878-1953) gelastte eens de arrestatie van een mijndirecteur. De mijn was ingestort en Stalin verdacht de directeur van sabotage. «Sabotage» is een woord dat in de Sovjetunie vaak werd gebruikt wanneer megalomane projecten onuitvoerbaar bleken. De directeur werd verhoord, gemarteld en «bekende». Hij zou in opdracht van de Duitse regering hebben gehandeld. Toen het hoofd van de politie rapport uitbracht, geloofde Stalin hem niet. Want om één of andere reden was hij ervan overtuigd dat niet de Duitse, maar de Franse regering de boosdoener was.

Hij liet de directeur opnieuw «ondervragen». Die «bevestigde» Stalins versie alsnog; hij erkende bovendien Stalin te hebben willen misleiden door de schuld bij de Duitser te leggen. Dergelijke voorbeelden waren legio in de Sovjetunie van die tijd.

En de bevolking reageerde dan vaak ook op een wijze die soms even absurd kan genoemd worden. Dat merk je in veel situaties in het boek, soms in de details. Wanneer Woland bijvoorbeeld Mogarytsj convoceert - de man die de Meester's souterrain had ingepalmd toen hij in het psychiatrisch ziekenhuis zat - was deze «in ondergoed, maar had hij vreemd genoeg een koffer in de hand en een pet op het hoofd». Het lijkt een detail, maar het is een verwijzing naar het feit dat, tijdens de Stalinterreur, menig sovjetburger wel ergens een koffertje klaar had staan met daarin de meest noodzakelijke dingen, voor het geval men nachtelijk bezoek kreeg van de geheime politie.



Deze pagina delen |