Mikhail Bulgakov. The Life and Times
Wat voorafging
Ik heb Boelgakov-experte Marietta Tsjoedakova (1937-2021) vier keer in Moskou ontmoet. Tijdens mijn tweede ontmoeting in juni 2007 gaf zij mij een gesigneerd exemplaar van haar boek Жизнеописание Михаила Булгакова [Zjizneopisanie Michaila Boelgakova] of «Levensverhaal van Michail Boelgakov» cadeau. «Ik heb dat twintig jaar geleden geschreven, en iedereen die een boek schrijft over Boelgakov vermeldt het in zijn bibliografie, maar het is nooit vertaald geweest», zei ze, «zou dat niets voor u zijn?» Zij hoopte op een Engelse vertaling, maar op dat ogenblik zou ik zelfs nog geen vertaling in mijn moedertaal (het Nederlands) aangedurfd hebben, dus kon ik daar niet positief op antwoorden.
Bijna tien jaar later, op 17 december 2016 vernamen wij dat de uitgeverij Glagoslav Publications op 29 januari 2017 een Engelse vertaling van Marietta Tsjoedakova’s Boelgakov-biografie zou uitgeven onder de titel «Mikhail Bulgakov: The Life and Times». Na bijna dertig jaar zou haar droom dus uitkomen. Geïnteresseerden konden 19,10 € betalen voor een voorbestelling die «in januari 2017» zou verzonden worden.
Ik heb dat boek toen meteen gereserveerd (en betaald), maar er kwam niets in januari. En in februari ook niet. Op 19 maart 2017 kreeg ik een bericht van Glagoslav Publications met de belofte dat het zou verzonden worden «in de maand mei 2017». Op 5 mei 2017 werd bevestigd dat ze er klaar voor zouden zijn op 8 mei 2017. Maar in mei 2017… Enfin, u raadt het al - nog steeds niets. In totaal zou de verschijningsdatum van «Mikhail Bulgakov: The Life and Times» in twee en een half jaar tijd 14 keer worden uitgesteld. Bij het tiende uitstel in mei 2019 werd de voorintekenprijs bovendien verhoogd naar 24,50 €. Einderesultaat: ik heb mijn bestelling nooit ontvangen.
Twee weken geleden ging ik nog eens op de website van Glagoslav Publications kijken en toen zag ik ineens dat het boek verkrijgbaar was met als publicatiedatum 30 juli 2019. Een beetje vreemd, want op 27 augustus 2019 hadden ze nog gemeld dat het pas op 31 augustus 2019 zou verschijnen. Normaal gesproken zou ik hier op mijn rechten hebben moeten staan en de uitgeverij ter verantwoording roepen, maar ik was zo nieuwsgierig om dit boek te lezen dat ik het e-boek heb gedownload. Bij bol.com. Zodat Glagoslav Publications een distriburiecommissie moest afstaan. Voilà, mijn kleine wraak.
Maar laten wij nu het boek bespreken.
Iedereen die dit boek ter hand neemt, zal waarschijnlijk gecharmeerd zijn door de relatief vlotte schrijfstijl – een stijl die totaal niet overeenkomt met die van de archivaresse en filologe Marietta Tsjoedakova. Op zich hoeft dit geen groot probleem te zijn, en het zou zelfs een goede zaak zijn als iemand erin geslaagd was om de uitgebreide kennis van Tsjoedakova over te brengen in een taal die gemakkelijk toegankelijk is voor de vele enthousiastelingen van Boelgakov, die zeker niet allemaal taalkundigen zijn. Als filologe van haar tijd en omgeving gebruikte Tsjoedakova immers lange zinnen met veel bijzinnen, en bevat haar oorspronkelijke tekst een ontelbaar aantal puntkomma's en uitspraken tussen haakjes, vaak midden in een zin. Wie dat kan vereenvoudigen verdient zeker lof. Het wordt echter problematisch wanneer de inhoud wordt opgeofferd omwille van de leesbaarheid, want als je wat verder kijkt, en vooral als je dit boek vergelijkt met het originele Жизнеописание Михаила Булгакова [Zjizneopisanie Michaila Boelgakova] of Levensverhaal van Michail Boelgakov van Marietta Tsjoedakova, kom je tot een aantal vreemde conclusies.
De eerste conclusie: Mikhail Bulgakov (The Life and Times) is niet echt een vertaling van het boek van Marietta Tsjoedakova. Het is eerder een boek geschreven door vertaler Huw Davies dat gebaseerd is op het boek van Tsjoedakova.
Om te beginnen heeft Davies het boek van Tsjoedakova niet volledig vertaald. Hij heeft immers heel wat zinnen, paragrafen en soms zelfs hele opeenvolgende pagina's weggelaten. In totaal heeft hij het equivalent van 94 pagina's, oftewel 13 % van de tekst, gewoon laten vallen.
Waarom? Welnu, als we de weggelaten delen nader bekijken, blijkt dat dit tekstgedeelten zijn met een enigszins «moeilijke» inhoud die als zodanig niet in een Russisch-Engels woordenboek wordt vermeld, of die niet kunnen worden gevonden. met eenvoudige Google-zoekopdrachten. Een voorbeeld: Tsjoedakova schrijft dat Osip Mandelstam «de eed van de vierde klasse» had afgelegd. Blijkbaar heeft Davies de betekenis van de term «vierde klasse» nergens gevonden en daarom de hele zin geschrapt. «Zou het kunnen zijn,» dacht het duiveltje in mij,«dat de oorzaak hiervan ligt in het feit dat er op Wikipedia geen Engelstalige pagina bestaat voor het lemma Society of Classes?» En inderdaad, dat lemma bestaat niet in de Engelstalige Wikipedia. Maar er bestaat wel een Franstalige pagina voor dat lemma, en de term «vierde klasse» – het «proletariaat» – wordt daar netjes uitgelegd.
Goed, je zou kunnen zeggen dat dat niet erg is; je hoeft misschien niet alles te weten wat Tsjoedakova heeft geschreven. Het is waar: «wat niet weet, niet deert», zolang de rest maar klopt. Maar ook hier geldt dat niet helemaal. Wanneer Davies een moeilijker – of soms zelfs makkelijk – deel van de tekst dan toch durft te vertalen, slaat hij meer dan eens de plank mis. Zo schrijft Tsjoedakova dat Boelgakov op een dag met zijn vrouw ging wandelen, maar volgens Davies deed hij dat met zijn zus. En wanneer Tsjoedakova schrijft dat Boelgakov en zijn vrouw naar het Kunsttheater gingen om een document aan de koerier te overhandigen, gaf hij het document volgens Davies aan de vrouw van de koerier. En de Amerikaanse theaterregisseur Halsted Welles (die in 1934 Dagen van de Toerbins in New York opvoerde), stelde hij voor als «een man genaamd Wales», en later simpelweg als «regisseur Vels».
Misschien triviaal, en misschien niet zo hinderlijk als je niet om zulke details geeft, maar zo zijn er tientallen «onzorgvuldigheden» in dit boek te vinden. Opvallend is, bijvoorbeeld, één kenmerk in deze vertaling dat herhaaldelijk tot regelrechte verkeerde informatie leidt, en dat voor gevolg heeft dat de lezer die dit boek wil gebruiken om Boelgakovs persoonlijkheid te helpen begrijpen meer dan eens wordt misleid. Vertaler Davies heeft namelijk moeite met het opmerken van het woordje «niet» in Tsjoedakova’s werk: een klein woordje van amper drie letters in het Engels, maar als je het niet ziet kan de lezer behoorlijk in de war raken. Tsjoedakova schrijft bijvoorbeeld: «En wat een zaligheid is het om niet meer in de tram te moeten rijden!», maar de vertaler is het daar kennelijk niet mee eens, want hij schreef dat Boelgakov dacht: «En wat een zaligheid is het om in een tram te rijden!». Dat is enigszins gênant, want direct daarna volgt een hele paragraaf met een kleurrijke beschrijving van Boelgakovs bekende afkeer van trams. Boelgakov was daar dus eigenlijk «niet» blij mee, mijnheer Davies. Hij had een hekel aan trams en ging er in verschillende van zijn werken vaak fel tegen tekeer. Op een andere plaats doet hij het tegenovergestelde en voegt hij het woord «niet» toe waar Tsjoedakova het niet had geschreven. Tsjoedakova schrijft dat Boelgakov vaak pijn had ten gevolge van zijn ziekte: «Tijdens de ziekte had hij veel pijn; bewusteloosheid,» maar de vertaler verandert dat in: «Tijdens zijn ziekte leed hij geen wilde pijn of geheugenverlies». Dat is een nogal ongemakkelijke constatering, vooral als je weet dat Boelgakov zwaar leed aan nefrosclerose, de ziekte waaraan zijn vader op relatief jonge leeftijd was overleden, en waarvan hij als arts heel goed wist dat hem dat ook zou overkomen.
Davies heeft op de een of andere manier duidelijk een probleem met het woord «niet». In zijn vertaling gebeurt dat niet één keer, ook niet twee keer, maar zo’n twintig keer in totaal, in een context waar het cruciaal is.
Tenslotte nog één opmerking over deze vertaling: op één plek in zijn boek verwijdert Davies geen stuk tekst van Tsoedakova, maar voegt hij er een stukje eigen tekst aan toe, wellicht goedbedoeld, om de lezer beter te informeren – op zich is dat misschien geen slecht idee, maar dan moet de de toegevoegde informatie correct zijn. Quod non.
In hoofdstuk 5 van haar boek beschrijft Tsjoedakova hoe Boelgakov en zijn vrouw Jelena Sergejevna op een gegeven moment probeerden uit te vinden wie van de vaste bezoekers van hun nieuwe appartement een spionne van de geheime politie NKVD zou kunnen zijn. Ze beschrijft dit, net zoals Boelgakov dat deed in De meester en Margarita, in verhulde termen, zonder namen te noemen; ze voegt echter op verschillende plaatsen in haar boek een aantal hints over die persoon toe, onder meer door Boelgakov te laten zeggen dat de informant vaak onuitgenodigd bij hen thuis kwam en dat hij een diploma had behaald aan de Universiteit van Oxford. Davies dacht misschien dat hij de lezer een handje kon helpen door op eigen initiatief de naam van Baron Boris Steiger tussen haakjes in de tekst van Tsjoedakova in te voegen. Maar er is één probleempje: het was niet Steiger die Boelgakov en zijn vrouw in gedachten hadden. Steiger heeft immers nooit het huis van de Boelgakovs bezocht, en hij had alleen een diploma van de middelbareschool. Deze fout had Davies nu eens wel kunnen voorkomen met een simpele Google-zoekopdracht, want dan zou hij er snel achter zijn gekomen dat het Emmanuel Zjoechovitski was die het appartement regelmatig bezocht en er vaak onuitgenodigd kwam (tot grote ergernis van Jelena Sergejevna) en dat hij de enige persoon in hun kennissenkring was met... een Oxford-diploma.
Misschien had de vertaler veel van deze fouten of vergissingen kunnen vermijden door zich beter op zijn opdracht voor te bereiden; bijvoorbeeld door eerst het dagboek van Jelena Sergejevna of de correspondentie van Michail Boelgakov te lezen. Veel dingen zouden voor hem veel duidelijker zijn geweest, en hij zou zeker minder tijd hebben verspild aan onderzoek of gissingen. Dat dagboek en die correspondentie hoefde hij niet eens in een voor hem vreemde taal (het Russisch) te lezen, want de belangrijkste delen ervan werden reeds in 2012 in het Engels vertaald door professor J.A.E. Curtis van de Universiteit van Oxford, en gepubliceerd in haar veelgeprezen boek Manuscripts Don't Burn. Maar misschien stond Davies onder grote tijdsdruk. Zijn potentiële lezers moesten immers over een grote hoeveelheid geduld beschikken om zijn boek te lezen zoals u bovenaan dit artikel kon lezen. Wat ook vreemd is: de eerder genoemde Professor J.A.E. Curtis schreef het voorwoord bij deze «vertaling». Maar ik vraag me af of ze de vertaling vooraf heeft kunnen lezen, want als kenner van Boelgakovs werk had ze de fouten of vergissingen zeker moeten opgemerkt hebben.
Samengevat: Huw Davies heeft een redelijk leesbare «vertaling» van de biografie van Boelgakov afgeleverd, die wel gebaseerd is op het boek van Marietta Tsjoedakova, maar die onvolledig is en op meerdere plaatsen (eerlijk gezegd op te veel plaatsen) onjuist.
Mikhail Bulgakov: The Life and Times
Colofon
Mikhail Bulgakov
The Life and Times
Marietta Tsjoedakova
Vertaald door Huw Davies
Glagoslav Publications, 2019
Paperback, 630 pagina's
ISBN 978-1784379803